در روز نوزدهم دی، قيام مردم قم در اعتراض به چاپ مقاله اهانت آميز با امضای مستعار احمدی رشیدی مطلق در روزنامه اطلاعات، توسط عوامل رژيم پهلوی به خاک و خون کشيده شد و در چهلم اين فاجعه، مردم نقاط مختلف ایران خود را آماده برگزاری مراسم می کردند. در شهر تبريز نيز قرار بود مردم در مسجد قزللی (ميرزاآقايوسف مجتهد) تجمع کنند، اما حوادث به گونه ای خون بار رقم خورد. روح الله حسینیان می نویسد در متون شیعی آمده است «یضع للمیّت ثلاثة ایامٍ من یوم ماتَ»؛ برای مرده سه روز از روز مرگ او عزاداری می شود و در روایات تأکید شده است که مردم به بازماندگان میت تسلیت و تعزیت بگویند. به همین جهت فقها فتوا داده اند که تعزیت قبل از دفن و بعد از دفن به زنان و مردان بازمانده مستحب است و وقت آن محدود نیست. تا مدت ها سنت شیعه در عزاداری و تسلیت همان سه روز بود. بعد از واقعه ی کربلا زیارت اربعین یا چهلم امام حسین (ع) مورد تأکید قرار گرفت و کم کم برگزاری عزاداری و تسلیت بازماندگان اموات در چهلم سنت مخصوص شیعیان شد و این سنت توانست نقش بسیار مهمی را در انقلاب اسلامی ایفا کند.
پیام های مراجع و علمای وقت
از این رو مراجع، روحانیون و طلاب تصمیم گرفتند که از این سنت شیعی استفاده کنند و رژیم شاه را به چالش بکشند. آیتالله گلپایگانی با صدور اطلاعیه ای پس از برشمردن حوادث روز 19 دی اعلام کرد که «به این وسیله اعلام می شود که روز شنبه دهم ربیع الاول به مناسبت چهلمین روز این حادثه ی تاریخی و ابراز تنفر از مسببین آن و تسلیت به بازماندگان، حوزه های علمیه تعطیل می باشد و انتظار می رود عموم طبقات ضمن شرکت در مجالس ترحیم از اجتماعات و تظاهراتی که موجب سوء استفاده دشمنان روحانیت باشد خودداری فرمایند». آیتالله نجفی نیز با صدور اطلاعیهای چهلم شهدای 19 دی را «روز عزای ملی اعلام» کرد و اظهار امیدواری کرد که «مصادر امور تنبه پیدا کنند و از اینگونه ظلم ها و تعدّی ها بپرهیزند». آیت الله شریعتمداری نیز با صدور اطلاعیه ای اعلام کرد «اربعین این مصیبت بزرگ را روز عزای عمومی اعلام می کنیم و در این روز حوزه های علمیه برای بزرگ داشت خون های به ناحق ریخته شده و شرکت در مجالس ترحیم و همدردی با بازماندگان حادثه تعطیل خواهد بود». آیتالله سید عبدالله شیرازی نیز در مشهد با صدور اطلاعیه ای ضمن «انزجار و تنفر از این اوضاع اسف انگیز» اعلام کرد: «ما این روز را که روز چهلم آن فاجعه ی عظیم می باشد تعطیل عمومی اعلام می نماییم و حوزه های علمیه در سرتاسر ایران با تعطیل نمودن دروس خود همدردی خود را با دیگر طبقات ایران اعلام می دارند».
با فرا رسیدن چهلمین روز شهدای واقعهی 19 دی قم، در بسیاری از شهرهای ایران مجالس عزاداری برقرار شد، چنانکه روح الله حسینیان می نویسد در نجف اشرف امام خمینی خود به این مناسبت سخنرانی کردند. امام خمینی در این سخنرانی خط اصلی مبارزه را ترسیم کردند و مشخص نمودند که این تعطیلی و اعتراض بر شخص شاه است. امام خمینی در این سخنرانی از قم به عنوان «مرکز فعالیت اسلامی، مرکز تحرک اسلامی» یاد کردند. امام خمینی در این سخنرانی منشأ همه ی بدبختی ها را کشورهای غربی و کسانی که اعلامیه ی حقوق بشر را امضا کردهاند اعلام کردند که از همه ی آن ها بدتر آمریکا و انگلیس است که این خانواده را بر ایران مسلط کردهاند. امام خمینی، شاه را ضد اسلام و روحانیت، دست نشانده ی متفقین معرفی کردند و اسلام را یک دین سیاسی و زندگی ائمه را همواره در مبارزه و قرآن را یک مکتب مبارزه دانستند و در پایان خطاب به علما فرمودند: «تو هم مثل موسی باش نسبت به فرعون عصرت، تو هم عصایت را بردار مخالفت کن با این مردک».
آغاز قیامی تکان دهنده و وحشت انگیز برای رژیم
روز 29 بهمن در بسیاری از شهرهای ایران مجالس ختم به آرامی برگزار شد، اما در تبریز مراسم به درگیری با نیروهای مسلح رژیم و شهادت و زخمی شدن عده ای از عزاداران منجر گردید و دومین حلقه ی این زنجیره شکل گرفت.
روحانیون مبارز تبریز به رهبری آیت الله طباطبایی تصمیم گرفتند چهلم شهدای 19 دی را با عظمتی درخور شأن شهدا پاس دارند. از این رو از چند روز قبل روحانیون انقلابی در مساجد خود منبر رفتند و با انتقاد از رژیم، مردم را برای مراسم آماده کردند. چند روز قبل از 29 بهمن روحانیون بزرگ و مبارز تبریز آیت الله قاضی، سید حسن انگجی، جعفر اشراقی، سید یوسف هاشمی، عبدالحمید شربیانی، عبدالمجید واعظی، عبدالحسین غروی، کاظم دینوری و عبدالله سرابی اطلاعیه ای را با امضاء صادر کردند و از مردم خواستند تا از ساعت «10 الی 12 صبح» 29 بهمن در مجلس ختمی که در مسجد حاجی میرزایوسف معروف به قزلّی در سر بازار اول خیابان فردوسی برگزار می شود شرکت نمایند.
از صبحِ زودِ همان روز اقشار مختلف مردم از سرتاسر تبریز به سوی مسجد روانه شدند. هنوز ساعت 9 بود که نیروهای انتظامی به فرماندهی سرگرد حق شناس در جلوی مسجد تجمع کردند و از ورود مردم ممانعت می کردند. سرگرد حق شناس حماقت را به اوج رساند و دستور داد تا اطلاعیه ی علمای تبریز را از دیوار مسجد بکنن. کندن اعلامیه ی علما و توهین به مسجد این خانه ی خدا تاب تحمل را از مردم ربود و جوانی به نام «محمد تجلا» از بین جمعیت بلند شد و نسبت به توهین سرگرد اعتراض کرد. درگیری آغاز شد و نیروهای تحت امر، آن جوان دلاور را مورد اصابت گلوله قرار دادند و وی به شهادت رسید.
مردم جنازه را روی دست گرفتند و با شعار مرگ بر شاه و درود بر خمینی به طرف خیابان حرکت کردند. خبر درگیری به سرعت در شهر پیچید و در مدت کوتاهی تمام شهر به قیام برخاست. در این درگیری مردم خشمگین تمام اماکن مظهر رژیم، بانک ها، سینماها، مشروبفروشی ها، قمارخانه ها، دفاتر حزب دستاخیز و ادارات را مورد حمله قرار دادند. شهر به کلی از دست نیروهای انتظامی خارج شد. استاندار وقت سپهبد اسکندر آزموده از مرکز کمک خواست، ارتش وارد شهر شد و با سرکوب مردم و اعلام حکومت نظامی، بر شهر مسلط شدند. در این درگیری چندین نفر شهید و صدها تن مجروح شدند؛ با این حال ارتش هم نتوانست آتش دل مردم را خاموش کند. فردا نیز تظاهرات مردم ادامه یافت.
با اینکه در آن روز مطبوعات وابسته به رژیم تلاش می کردند، اینگونه اخبار را منعکس نکنند، روزنامه ی اطلاعات و کیهان تا مدت ها به اخبار واقعه ی تبریز به صورت های گوناگون می پرداختند. کیهان در 1/ 12/ 1356 نوشت: مؤسسات دولتی و سینماها در جریان تظاهرات 29 و 30 بهمن تبریز مورد حمله قرار گرفتند. فردای آن روز نوشت 250 متهم حوادث خونین تبریز دستگیر شدند و مجروحان در بیمارستان تحت نظر مأموران قرار گرفتند و در سوم اسفند نوشت: مجروحان از بیمارستان به زندان می روند. تا ده سال زندان برای 350 متهم تبریز. در چهارم اسفند نیز کیهان خبر از بسیج مأموران برای دستگیری متهمان داد و چند روز بعد دادستان تبریز اعلام کرد 581 متهم در حوادث تبریز دستگیر و زندانی شده اند. روزنام هها تا فروردین ماه 1357 حادثه ی تبریز را نتوانستند فراموش کنند.
قیام 29 بهمن تبریز ابعاد گسترده ای داشت، حتی رژیم نتوانست عمق وسعت را نادیده بگیرد. روزنامه ی اطلاعات زیر نظر ساواک اعلام کرد: در این تظاهرات شش کشته و صد و بیست و پنج نفر مجروح شده اند. هفتاد و سه بانک، هشت سینما، چهار هتل و انستیتو تکنولوژی خسارت دیده اند. کیهان تعداد کشته شدگان را 12 نفر اعلام کرد.
قیام 29 بهمن تبریز برای رژیم شاه سخت تکان دهنده و وحشتانگیز بود، چنانکه روح الله حسینیان می نویسد موقعیت استراتژیک تبریز، نقش تاریخی تبریزیان در قیام مشروطه و ابعاد وسیع قیام، رژیم را به تکاپو انداخت. هنوز تظاهرات در تبریز ادامه داشت که شاه هیئتی را مأمور رسیدگی به آن کرد و بعد از چند روز سپهبد اسکندر آزموده را از استانداری عزل و ارتشبد شفقت را به عنوان استاندار منصوب کرد.
جمشید آموزگار، نخست وزیر نیز دست به ابتکار عمل زد و تصمیم گرفت هیئت دولت را به تبریز ببرد. کارگزاران رژیم برای خنثی سازی قیام 29 بهمن در بیستم فروردین 1357 در تبریز با جمع آوری عده ای از نظامیان و روستاییان تظاهراتی را در حمایت از رژیم راه اندازی کردند و نخست وزیر در این اجتماع سخنرانی کرد و تهدید کرد هرگونه شورشی را سرکوب و با هرج و مرج مبارزه خواهد نمود. وی بعد از سخنرانی در جمع خبرنگاران اعلام کرد، دولت در حال تحقیق است تا هر چه سریع تر عوامل اصلی تظاهرات اخیر را شناسایی و مجازات کند. اما گذشت حوادث نشان داد نه برکناری مقامات محلی اثری در حرکت مردم ایران گذاشت و نه تهدیدهای نخست وزیر و نه اقدامات او مانع فراگیری انقلاب شد.
واکنش قاطع مراجع و روحانیون
امام خمینی که به خوبی ادامه ی روند نهضت را بعد از 19 دی پیش بینی کرده و آن را طلیعه ی پیروزی نام نهاده بود، از این رو با پیامی خطاب به اهالی آذربایجان نوشتند:
سلام بر اهالی شجاع و متدین آذربایجان. درود بر مردانی که در مقابل دودمان بسیار خطرناک پهلوی قیام کردند و با فریاد مرگ بر شاه خط بطلان بر خرافه گویی های او کشیدند. امام خمینی مجدداً مردم را به پیروزی امیدوار ساختند و نوشتند: «من به شما اهالی معظم آذربایجان نوید می دهم، نوید پیروزی نهایی».
امام خمینی با توجه به پیشینه ی مردم آذربایجان یادآور شدند که «شما آذربایجانی ها غیور بودید که در مشروطیت برای کوبیدن استبداد و خاتمه دادن به خودکامگی و خودسری سلاطین جور به پاخاستید و فداکاری کردید». امام خمینی پیشبینی کردند که «با خواست خداوند قهار اکنون در تمام کشور صدای ضدشاهی و ضدرژیمی بلند است و بلندتر خواهد شد». امام خمینی با اشاره به رهبری مبارزات توسط روحانیون افزودند که «پرچم اسلام بر دوش روحانیون ارجمند برای انتقام از این ضحاک زمان به اهتزاز خواهد درآمد و ملت اسلام یک دل و یک جهت به پاس مکتب حیات بخش قرآن آثار این رژیم ضداسلامی و مروّج زردشتی را محو خواهد کرد. الیس الصبح بقریب؟» و به مردم آذربایجان قول دادند که قیام آن ها مورد حمایت شهرهای بزرگ چون شیراز، اصفهان، اهواز و دیگر شهرها قرار خواهد گرفت. امام خمینی در پایان پیام خود تذکر دادند که هدف اعزام هیئت رژیم به آذربایجان برای این است که بی خبری شاه را از این جنایات اعلام کند؛ لذا هیچکس نباید باور کند.
آیت الله سید عبدالله شیرازی از مشهد نیز با صدور اعلامیه ای ضمن تسلیت واقعهی 29 بهمن تبریز به پیشگاه مقدس حضرت ولی عصر و به عموم آقایان و حجج اسلام تبریز و اهالی محترم آذربایجان و خانواده ی داغ دیدگان، به مسئولین امور تذکر دادند که در مقابل خواسته های دینی و مذهبی و حقوق مشروعه ی ملت نباید چنین عکس العملی نشان داد و از مردم نیز خواستند که آرامش و متانت را از دست ندهند.
آیت الله گلپایگانی نیز با ارسال نامه ای سرگشاده به علمای تبریز ضمن تسلیت، اعلام کردند که «روز چهارشنبه 14 ربیعالاول (3 اسفند) حوزهی علمیهی قم تعطیل و مجلس ترحیم در مسجد اعظم برگزار خواهد شد».
آیت الله مرعشی نیز با صدور نامهای سرگشاده به علمای تبریز، ضمن ابراز تأثر و تأسف شدید از ضرب و جرح و قتل عده ای از مؤمنین و مسلمانان، وظیفهی روحانیون را نگهداری و حراست از حریم اسلام و قرآن اعلام کردند و اضافه نمودند که همین روحانیون بودند که «در حمله ی عثمانی ها به آذربایجان در قصبه ی چالدران جان خود را از دست دادند» و در «حمله ی ازبک و افاغنه به خراسان و حمله ی عثمانی به شهرها و نیز حمله ی بیگانگان به جنوب و در همه حال آنان برای دفاع پیش قدم بوده اند» و در پایان افزودند که «ما جداً مصادر امور را مقصر حوادث قم و تبریز می دانیم و از آنان می خواهیم زندانیان بیگناه و فضلا و مدرسینی که بی جهت در تبعید به سر می برند هرچه زودتر مستخلص و به اوطان خود برگردانده شوند».
آیت الله شریعتمداری نیز با صدور اطلاعیه ای ضمن تشکر از علمای حوزه های علمیه در برگزاری مراسم چهلم شهدای 19 دی، از «حادثهی خونین» شهر تبریز اظهار تأسف کرده و نوشتند که «اگر در قضیهی دلخراش قم به این حادثه رسیدگی می شد و عاملین آن به جای تنبیه و محاکمه تشویق نمی شدند، شاید حادثه ی تبریز به این شکل اتفاق نمیافتاد». ایشان از دولت خواستتند تا «قدرت مذهب را در این مملکت تشخیص دهد، افکار و عقاید اکثریت مردم شریف ایران را احترام مخصوص قائل شود و به قانون اساسی عمل نماید».
همچنین آیت الله قاضی طباطبایی از تبریز، سید محمد وحیدی از قم، جمعی از روحانیون مبارز تهران، فضلای حوزه ی علمیه ی قم، روحانیت کاشان طی اعلامیه های جداگانه فاجعه ی تبریز را محکوم کردند.
منابع:
1-شیرخانی، علی، حماسه 29 بهمن تبریز، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1378.
2-صحيفه امام؛ مجموعه آثار امام خميني (ره) (بيانات، پيام‌ها، مصاحبه‌ها، احکام، اجازات شرعي و نامه‌ها)، ج3، تهران: موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني (ره).
*حسینیان، روح الله، یک سال مبارزه برای سرنگونی رزیم شاه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1387.
نظر شما