به گواهی متون تاریخی نام نخستینِ اسفراین «مِهرگان» بوده است، که پس از اسلام، عرب ها آن را «مهِرجان» خوانده اند و به بیان دیگر مهرجان عربی شده مِهرگان است.
ابوالفداء در تقویم البلدان (721 ﻫ.ق.) می نویسد:
«اسفراین بلده ای است در نواحی نیشابور، بر نیمه راه جرجان و آن را مهرجان نیز گویند. آورده اند که کسری قباد، اسفراین را به مهرگان ملقب ساخت به سبب گوارایی آب و خوشی هوا و سبزی صحرایش، چه مهرگان بهترین فصل هاست و اسفراین نیز چنان است.»
در لباب آمده است، که مهرجان یا مهرگان نام سرزمین اسفراین است، بنابراین می توان گفت که کل ناحیه، اسفراین خوانده می شده و قباد شهر اسفراین را مهرگان نامید.
عرب ها به خاطر زیبایی و شادابی که اسفراین داشته و یادآور سرسبزی و خرمی سرزمین یَمَن بوده است، آن را به نام کشور سَبا، بلقیس نامیدند، اما این نام یک عنوان تشریفاتی برای اسفراین بود و اندک اندک فراموش گردید.
بعضی از نویسندگان و تاریخ نگاران بر این باورند که این شهر را اسفندیار بنا نهاده است، از این رو آن را اسفراین خوانده اند. به نظر می رسد این نظریه بر پایه روایت های اساطیری باشد.
ابوالقاسم بیهقی درباره نام این شهر، یعنی مهرگان یا مهرجان، نگاشته است:
«اصل این اسم اسپرآیین بوده مرکب از اسپر که به معنی مجن است و آیین که رسم و عادت است. گویا در قدیم اهالی آن غالباً با سپر گردش می کرده اند. لهذا به این اسم موسوم گردید.»
با توجه به روحیه حماسی و دلاوری های مردم این سرزمین، این نظریه می تواند تا اندازه ای قابل قبول باشد.
بعضی ها دگرگونی واژه «سِپَر» را که از لحاظ حالت و شکل با سِپهر و آسمان و گردون همانندی دارد، مورد توجه قرار داده اند، واژگان سپیهر، هُوسپیتر و اِسپَر در پهلوی و سپیتره در پارسی باستان، که برای واژه سِپِهر به کار رفته اند و واژه رایج افغانی سِپرا که برای رنگ خاکستری آسمانی به کار می رود و به ویژه اِسپَر پهلوی که با واژه اِسپَر به معنی سِپَر یگانگی ویژه ای دارد؛ واژگانی را نشان می دهند که چگونگی دگرگونی سپهرآیین را به اسپرآیین توجیه می کند.
بر پایه این نظریه می توان گفت که اصل نام اسفراین، سپهرآیین بوده، شامل سپهر به معنی آسمان و آیین به معنی رسم و روش، یعنی روش آسمان یا روش آسمانی و به بیان دیگر آیین آسمانی، که در گذر زمان به اسفراین تبدیل شده است.
البته به نقلی دیگر این شهر را به دلیل قرار گرفتن در میانه راه نیشابور و گرگان، میان آباد نامیده بودند، که نظریه درستی نمی باشد، چراکه در گذشته این ناحیه از سه ولایت: بالا ولایت، میان ولایت و پایین ولایت تشکیل می شد و این شهر در میان ولایت قرار داشت، به میان آباد نامور گردیده بود، ولی از بهار 1339 ﻫ.ش.، که این بخش به شهرستان تبدیل گشت، مرکز و خود شهرستان به نام اسفراین سرشناس شد و میان آباد به اسفراین تغییر نام یافت.

منابع:
1- جعفری، عباس. شناسنامه جغرافیایی طبیعی ایران، تهران: گیتاشناسی، 1363.
2- فدایی، سید احمد. جغرافیای شهرستان اسفراین، مشهد: آستان قدس رضوی، 1373.
3- کیهان، مسعود. جغرافیای مفصل ایران. تهران: مجلس، 1311.
* افشار سیستانی، ایرج. پژوهشی در نام شهرهای ایران، تهران: روزنه: 1378.