فرزندان نيز در خانواده داراي تكاليف خاص خود هستند، كه اين تكاليف عمدتاً در مقابل والدين است كه به اجمال به آن ميپردازيم.

والدين كه علت وجود فرزندان هستند سنگين ترين حق را نسبت به فرزندان دارند، حقي كه مراعات آن در بسياري از آيات در حد توحيد و عدم مراعات آن در حد شرك آورده شده است.

احسان به والدين شايد گسترده ترين معنايي باشد، كه بتوان در حقوق والدين به آن اشاره نمود. مفهومي كه ساير حقوق در ذيل همين مفهوم قابل طرح است. يعني شما هر حق ديگري كه در نظر بياوريد، در مفهوم احسان به والدين گنجانده شده، قرآن و روايات اهل بيت^{(عليهم السلام)} نيز گاه به صورت كلي به همين مفهوم اشاره نموده اند و گاه به مصاديق احسان پرداخته اند.

برخي از آياتي كه به مفهوم كلي احسان به والدين دستور داده است عبارتند از:

«لا تعبدون الا الله و بالوالدين احساناً»[1]

«به جز خدا را نپرستيد و به پدر و مادر نيكى كنيد. »

«واعبدوا الله و لا تشركوا به شيئاً و بالوالدين احساناً»[2]

«و خدا را بپرستيد و چيزى را با او شريك نكنيد و به پدر و مادر نيكى كنيد. »

«وقضى ربك الا تعبدوا الا اياه و بالوالدين احساناً»[3]

«و پروردگارت حكم كرد كه جز او را نپرستيد و به پدر و مادر نيكى كنيد. »

«الا تشركوا به شيئاً و بالوالدين احساناً»[4]

«چيزى را با او شريك نكنيد و به پدر و مادر نيكى كنيد. »

اين نكته قابل توجه است كه معمولاً، والدين نياز مالي به فرزندان ندارند و در بيشتر مواقع مصاديق احسان به والدين جنبه روحي دارد گرچه ممكن است ،پدر و مادري نياز مالي داشته باشند كه در آنجا مصداق ديگري از احسان به والدين مطرح ميشود كه در جايگاه خود مطرح خواهد شد.

1.شكر گزاري

يكي از مصاديق احسان به والدين كه قرآن به صراحت به آن اشاره نموده ،احسان به واسطه شكر گذاريست. پدرو مادر پس از آنكه واسطه ولادت انسان شدند وزحمات بسياري براي حفظ و رشد فرزندان متحمل شدند ،چه بسيار شب نخوابي‌ها و تلاشهاي روزانه كه داشته اند تا انسان به اين رتبه از رشد و نمو برسد. قرآن كريم با توجه به همين نكته دستور شكر گزاري نسبت به پدر و مادر ميدهد و آن را همچون احسان به والدين، در رده شكر گزاري در محضرخدا قرار ميدهد.

«وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ، حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلى‏ وَهْنٍ، وَ فِصالُهُ فِي عامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَ لِوالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ»[5]

«و ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش كرديم، مادرش او را با ناتوانى حمل كرد (به هنگام باردارى هر روز رنج و ناراحتى تازه‏اى را متحمّل مى‏شد)، و دوران شيرخوارگى او در دو سال پايان مى‏يابد، (آرى به او توصيه كردم) كه براى من و براى پدر و مادرت شكر بجا آور كه بازگشت (همه شما) به سوى من است! »[6]

2.خضوع در مقابل پدر مادر

خضوع و فروتني ،از خصلت هاي خوب انسانهاي خداييست. اما زماني كه پاي پدر و مادر ميان باشد اين خضوع و فروتني، حكم وجوب پيدا مي‌كند، قرآن كريم متواضعانه ترين حالت را در مقابل پدر و مادر اين گونه ترسيم ميكند:

«وَ اخْفِضْ لَهُما جُناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ. »[7]

«و بالهاى تواضع خويش را از محبّت و لطف، در برابر آنان فرود آر. »[8]

3. دعاي براي پدر و مادر

دعا از عوامل تأثير گذار در عالم است و در روايات و آيات زيادي دستور به دعا داده شده است. اما يكي از دعاهاي مهم كه حكم وجوب دارد، دعاي براي پدر و مادر است. قرآن كريم دستور ميدهد.

«وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيراً. »[9]

«وبگو: پروردگارا! همان‏گونه كه آنها مرا در كوچكى تربيت كردند، مشمول رحمتشان قرار ده!»

4.رعايت ادب در مقابل والدين

از ديگر مصاديق احسان به والدين كه نمونه بسيار مهمي نيز ميباشد، رعايت ادب در مقابل آنهاست. از قوانيني كه همه عقلا به آن صحه ميگذراند، رعايت ادب در مقابل ولي نعمت است. بعد از ذات پروردگار مصداق بارز ولي نعمت،پدر و مادر مي‌باشند، كه بايد ادب را در مقابل آنها به طور كامل حفظ نمود. هم ادب در كلام و هم ادب در رفتار.

قرآن كريم ازكوچك ترين بي ادبي‌ها ي گفتاري در مقابل پدر و مادر، نهي مي كند و مي فرمايد:

«إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَريماً. »[10]

«هر گاه يكى از آن دو، يا هر دوى آنها، نزد تو به سن پيرى رسند، كمترين اهانتى به آنهاروامدار! و بر آنها فرياد مزن! وگفتارلطيف و سنجيده و بزرگوارانه به آنها بگو!»

در دستورات امام صادق(عليه السلام) چنين آمده است كه حضرت فرمودند:

« قَالَ ابو عبد الله (ع) في تفسير وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ لَا تَمْلَأُ عَيْنَيْكَ مِنَ النَّظَرِ إِلَيْهِمَا إِلَّا بِرَحْمَةٍ وَ رِقَّةٍ وَ لَا تَرْفَعْ صَوْتَكَ فَوْقَ أَصْوَاتِهِمَا وَ لَا يَدَكَ فَوْقَ أَيْدِيهِمَا وَ لَا تَقَدَّمْ قُدَّامَهُمَا »[11]

 «امام صادق(ع) در تفسير آيه وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ چشم به پدر و مادرت مينداز، الا اينكه از روي رحمت و شفقت و صدايت را در مقابل آنها بالا نبر و دست بالاي دست آنها قرار نده .(اعمال قدرت در مقابل آنها نكن) و جلو تر از آنها راه مرو. »

روايت فوق همه انواع ادب را مورد توجه قرار داده و نسبت به آنها دستور داده است.

5. احسان به والدين پس از مرگ

دايره احسان به والدين به دوران حيات آنها محدود نميشود ،بلكه بعد از وفات آنها نيز بايد نسبت به آنها احسان نمود و شايد اين قسم اولويت داشته باشد، چرا كه فرد بعد از وفات نياز بيشتري دارد. احسان بعد از وفات خود مصاديقي دارد.

پرداخت ديون واجب پدر و مادر اعم از حق الناس و حق الله

به جا آوردن اعمال واجب قضاي آنها مثل نماز و روزه و حج و...

عمل به وصيت آنها

انجام اعمال صالح و انفاق و صدقه به نيت آنها و طلب وغفرت براي آنها و... .

از امام باقر(ع) روايت شده است:

«اِنَّ العَبدُ لَيَكونَ بارّاً بِوالِدَيهِ فِى حَياتِهِما ثُمَّ يَمُوتان فَلَا يَقصى عَنهُمِا دِينَهُمَا وَ لَا يَستَغفِر لَهُمَا فَيَكتُبَهُ اللَّهُ عَاقاً وَ اِنَّهُ لَيَكُونَ عاقا لَهُمَا فى حَياتِهِما غَيرَ بارّ بِهِما فاذا ماتا قُضى دَينَهُما وَ استَغفَرَ لَهُما فَيَكتُبَه اللَّهِ باراً. »[12]

«هر آينه كسى كه نسبت به پدر و مادر خود نيكوكار بوده، پس از مرگ آنها دين آنان را ادا نمى‏كند و براى آنان استغفار نمى‏نمايد، پس خداوند او را در شمار آزار دهندگان قرار مى‏دهد. و بسا كه كسى آزار دهنده پدر و مادرش بوده و در حياتشان به آنان نيكى نمى‏كرده است ولى پس از مرگ آنها دين آنها را ادا كرده و برايشان استغفار نموده است، پس خداوند او را در شمار نيكى كنندگان به والدين قرار مى‏دهد. »

اسلام كه حكمت بالغه الهي در آن تجلي كرده است ، براي خانواده جايگاه محوري و كليدي قائل است تا آنجا كه آن را هسته مركزي يك اجتماع سالم و محل رشد ابتدائي نفوس مي داند. و براي آن برنامه و اصولي جامع بيان فرموده است كه حاصل مراعات آن اصول خانواده اي بالنده و سالم است كه سلامت آن مقارن با سلامت جامعه ميباشد.

رعايت حقوق افراد در خانواده به خصوص رعايت حقوق پدر و مادر و عمل به وظايف در مقاب آنها ميتواند به اين امر كمك شاياني نمايد.