قوانین جزایی که باید مظهر حاکمیت دولت باشد، به صورت بازیچه ای درآمد و هر متجاوزی می‌توانست بسادگی آن را کنار زده، خود را تحت حمایت قدرت‌های خارجی قرار دهد. امام خمینی (ره) به منظور افشای این خیانت تصمیم گرفتند که طی ایراد نطقی، این عمل رژیم شاه را به اطلاع عموم برسانند و در این راستا در روز 4 آبان 1343، سخنرانی بسیار آتشین، کوبنده و افشاگرانه به عمل آوردند و مردم ایران را از جزییات این خیانت مطلع ساختند. به بهانه سالگرد سخنرانی افشاگرانه امام خمینی (ره) علیه تصویب قانون کاپیتولاسیون درگفت و گویی با دکتر عباس سرافرازی، دانشیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد و محقق و پژوهشگر تاریخ معاصر به این موضوع پرداخته‌ایم که از نظرتان می‌گذرد:
آقای دکتر، سابقه کاپیتولاسیون در جهان و ایران از چه زمانی است؟
کاپیتولاسیون در اروپا سابقه ای طولانی دارد و به روم باستان بر می‌گردد، در قرون گذشته نیز در برخی از کشورهای جهان سوم در آسیا و آفریقا و خاورمیانه وجود داشته که باعث امتیازاتی برای بیگانگان شده است.
برای اولین بار در ایران در دوره شاه عباس اول صفوی امتیازاتی مبنی بر حضور سفیر انگلیس در قضاوت‌های بین عمال انگلیسی داده شد. اما در دوره شاه سلطان حسین صفوی، در قرادادی با نماینده لویی چهاردهم پادشاه فرانسه در مورد حق قضاوت کنسولی تصمیماتی گرفته شد و به موجب آن رسیدگی به اختلاف بین دو فرانسوی بر عهده کنسول فرانسه قرار گرفت و رسیدگی به اختلاف بین فرانسویان و خارجیان از عهده قضات ایرانی خارج شد و پس از آن در قرارداد ترکمن چای و بویژه مواد هفتم و هشتم شاهد محدود شدن هر چه بیشتر حق قضاوت از سوی ایران می‌باشیم.
چگونه کاپیتولاسیون لغو گردید؟
پس از کودتای 1299 که رضا خان تشکیل حکومت داد به ظاهر کاپیتولاسیون لغو شد، در حالی که واقعاً این اتفاق نیفتاد، بلکه اِعمال آن به شیوه‌های جدید در آمد. از آنجایی که پس از انقلاب اکتبر 1917 م. در روسیه به دلیل صدور انقلاب سوسیالیستی، دولت جدید در صدد برآمد با صدور شعارهای تند و انقلابی مارکسیست-لنینستی در بین جوانان دیگر کشورها هوادارانی پیدا کند و به این طریق کشورها را در اختیار خود گیرد، بنابراین آنان با لغو کردن قراردادهایی از جمله کاپیتولاسیون در پی این موضوع بودند؛ هرچند که باید گفت انقلاب مشروطه نیز کاپیتولاسیون را تا حد زیادی ضعیف نموده بود. به هرحال زمانی که شوروی آن را لغو کرد، انگلیسی‌ها که خود را بازنده می‌دانستند در راستای به وجود آوردن وجهه برای رضا شاه و تقویت حکومت وی، از کاپیتولاسیون دست شستند و در پی آن رضا شاه در اعلامیه ای که به اعلامیه برج اسد مشهور است، با تبلیغات و برپایی جشن و شادی، کاپیتولاسیون را لغو کرد.
چرا محمد رضا پهلوی اجازه داد که کاپیتولاسیون آمریکایی برقرار شود؟
گر چه شاه در ابتدا به مقاومت هایی پرداخت، اما این تنها بازار گرمی بود، چرا که وی به هر صورت مطیع اوامر غرب بود و بعد از جنگ جهانی دوم نظم جدیدی در مناسبات بین المللی به وجود آمده بود وآمریکایی‌ها در بسیاری از کشورها حضور نظامی داشتند و می‌بایست نیروهای آنان مصونیت می‌داشتند و در ایران این امتیاز بی حد و حصر به آنان داده شد. شاه در مرحله اول از نفوذ و رسوخ کمونیست‌ها و قدرت گیری جناح‌های مذهبی که رو به رشد بودند، وحشت داشت. آمریکایی‌ها نیز برای جلوگیری از سقوط حکومت پهلوی پول‌های خوبی خرج می‌کردند؛ همچنین مستشاران و مسیونرهای مسیحی در ایران افزایش یافته بودند و نسبت به آنان نظر مثبتی وجود نداشت. در سال 1338 شمسی، یک کشیش آمریکایی به نام بنجامین لاپاری، در ایران کشته شد و این بهانه خوبی برای کسب امتیازات حقوقی و سیاسی در راستای حفظ و امنیت جانی آمریکایی بود.
مسأله دیگر گرفتن پول بود. محمدرضا پهلوی مبلغ 200 میلیون دلار وام گرفته بود. وی در تیر 1343 سفری به آمریکا کرد و معامله صورت پذیرفت! شاه می‌ترسید قدرت خود را از دست بدهد، چرا که جناح‌های مذهبی و هوداران امام خمینی (ره) بسیار قوی وارد عمل شده بودند. در همین سال سرلشکر قرنی، رئیس رکن دوم ستاد ارتش و چند تن از همکاران وی قصد کودتا داشتند که نافرجام ماند؛ همچنین حسنعلی منصور، نخست وزیر، ترور گردید، مشکلات منطقه ای نیز وجود داشت و در کودتای 1337 رژیم سلطنتی در عراق سقوط کرد و دولت ترکیه در 1339 با یک کودتا از بین رفت. با رخ دادن این مسایل در کشورهای همجوار شاه بسیار نگران گردید و او را برای دادن امتیاز کاپیتولاسیون به آمریکاییان آماده کرد.
مواضع امام (ره) در مقابل کاپیتولاسیون چه بود؟
در ابتدای سال 1340 آیت ا... بروجردی از دنیا رفتند و در ماه‌های پایانی همین سال آیت ا... کاشانی نیز فوت نمود و در پی آن رژیم پهلوی اندکی آسوده خاطر شد. چرا که بر این باور بودند که با فوت این دو رهبر عبادی و سیاسی، روحانیت ضعیف شده است؛ بنابراین از نظر آنان بهترین موقعیت برای رسیدن به اهداف، همین زمان بود که تا پیدا شدن مرجعیت جدید به وجود آمده است، لذا در ابتد شروع به طرح کردن یکسری اقدامات ظاهری از جمله تصویب انجمن‌های ایالتی و ولایتی کردند. شاید رژیم بخوبی اطلاعاتی از سازمان روحانیت شیعه نداشت و یا به پشتیبانی از آمریکا احساس قدرتمندی می‌کرد؛ چرا که با برخورداری از تمامی امکانات موجود سعی در جلب رضایت مردم داشت. آنان بخوبی از بحث مرجعیت امام خمینی آگاهی نداشتند.
امام خمینی در قم حضور داشت و از زمان این طرح و در پی آن مخالفت امام، مبارزات ایشان علنی گردید و با سخنرانی و آگاه سازی مردم در مقابل لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، اصلاحات ارضی، لوایح شش گانه شاه و ملت تحت عنوان انقلاب سفید شاه و در نهایت کاپیتولاسیون به شدت ایستادگی کردند. اوج این اعتراضات در سخنرانی مشهور ایشان در عاشورای سال 1342 بود که منجر به دستگیری و زندانی شدن امام شد که اعتراضات گسترده و قیام 15 خرداد را به دنبال داشت.
تصویب کاپیتولاسیون که در سال 1343 صورت پذیرفت، اعتراض‌های بیشتری را توسط امام خمینی و سایر علما همچون آیت ا... مرعشی نجفی، حاج سید حسن طباطبایی قمی، آیت ا... گلپایگانی، آیت ا... میلانی و دیگران را در پی داشت؛ اما به دنبال اعطای مصونیت، آمریکاییان به ایران سرازیر شدند که حضور آنان مشکلات جدی را از نظر اجتماعی و فرهنگی را در ایران به وجود آورد.
نظر شما