بنا بر گزارش رسیده آشفتگی بازار قیر ایران به جایی رسیده است که پرونده‌های کلان فساد در آن تشکیل شده و صادرات قیر تقلبی تحت عنوان قیر ایرانی باعث ممنوعیت واردات قیر ایرانی در بعضی کشورهای جهان شده است.
صادرات محصولات نفتی از جمله قیر در یک کشور نفت‌خیز مانند ایران یک روال و رویه طبیعی است. حتی اگر پالایشگاه‌های ایران به گونه‌ای طراحی شده باشند که سهم تولیدات کم ارزش آنها مانند نفت کوره، قیر و VB که از بخش‌های انتهایی برج تقطیر به دست می‌آیند نسبت به فرآورده‌های با ارزشی مانند بنزین، گازوئیل، نفت سفید و LPG به شکل غیر طبیعی بالا و دور از استانداردهای فعلی و سابق جهان باشد،اما آنچه عجیب و غیر طبیعی است، ممنوعیت استفاده از قیر ایرانی در بعضی کشورهای جهان و همچنین کیفیت بسیار بد آسفالت جاده‌های ایران ناشی از کیفیت بسیار پایین قیر است.
در واقع کیفیت قیر ایران به حدی افت کرده است که حتی در کشورهایی که به کیفیت اهمیت کمتری می‌دهند مانند سریلانکا و بعضی ایالت‌های چین استفاده از قیر ایرانی را به کلی ممنوع اعلام کرده‌اند. شهرداری کلانشهر استانبول نیز شرایط به شدت سختگیرانه‌ای درباره واردات قیر وضع کرده است تا عملا قیر ایرانی در خیابان‌های این شهر استفاده نشود.
واقعیت آن است که بازار تولید و فروش قیر ایران کاملا به حال خود رها شده است. نه آیین‌نامه مشخصی برای تولید قیر و آسفالت مورد استناد است و نه نهادهایی که اختیارات حاکمیتی دارند مانند شرکت ملی پالایش و پخش فراورده‌های نفتی از اختیارات خود برای ساماندهی بازار قیر کشور استفاده میکنند.
بازار قیر ایران به حدی به حال خود رها شده است که یک سال و نیم پیش مدیرعامل یکی از بزرگترین تولیدکنندگان قیر کشور به اتهام فساد 300 تا 400 میلیارد تومانی بازداشت شد و پرونده وی روی میز رئیس دستگاه قضا قرار گرفت.
نکته جالب درباره این پرونده نقش یکی از بدهکاران بزرگ بانکی در پشت پرده این فساد است. این بدهکار پر نفوذ بانکی علاوه بر این پرونده نفتی، پرونده‌هایی درباره قاچاق و زمین‌خواری نیز دارد.
یکی دیگر از بزرگترین شرکتهای تولیدکننده قیر کشور نیز اولین قربانی تحقیق و تفحص مجلس از تامین اجتماعی لقب گرفته است. بخش مهمی از پرونده این شرکت بزرگ مربوط به فروش قیر تولیدی این شرکت بوده است. مدیرعامل جدید این شرکت می‌گوید قیر این شرکت که بزرگترین تولید کننده قیر خاورمیانه است پیش از این در انحصار دو نفر بوده است.
اما پدیده جدید در صنعت قیر کشور، فروش قیر تقلبی به جای قیر واقعی است. به گونه‌ای که به عنوان مثال شرکتهای جدیدالتاسیس به جای قیر، VB پالایشگاه‌های بزرگ کشور را به نام قیر ایرانی صادر میکنند. VB که در واقع ته‌مانده برج تقطیر پالایشگاه‌ها است کیفیت بسیار پایین‌تری از قیر دارد.
این شرکتها در حالی محصول خود را به قیمت 430 دلار در هر تن به فروش می‌رساند که شرکت نفت پاسارگاد به عنوان بزرگترین تولیدکننده قیر خاورمیانه که طبعا هزینه‌های تولید بسیار پایین‌تری نسبت به رقبا دارد قیر را به قیمت 460 دلار در هر تن به فروش می‌رساند. نزدیک‌ترین رقیب بازار قیر ایران یعنی شرکتهای بحرینی هر تن قیر را به قیمت 550 دلار در هر تن به فروش می‌رسانند.
طبعا عملکرد و کیفیت آنچه که شرکت یاد شده و شرکتهای تازه تاسیس مشابه تحت نام قیر ایران میفروشند نه تنها باعث از دست رفتن بازارهای قیر ایران در بلند مدت می شود بلکه قیمت قیر ایران را نیز در بازارهای جهانی کاهش می‌دهد.
بر اساس این گزارش در سال 89 سهم این شرکتها که به شرکتهای خصوصی معروف شده‌اند در بازار قیر بین 1 تا 2 درصد بوده است. در سال 90 این سهم به 8 تا 9 درصد رسیده و در سال 91 سهم آنها از بازار 15 درصد بوده است. سهم این شرکتها از بازار در سال 92 به 20 درصد رسیده است و اگر رشد سهم بازار آنها به همین ترتیب ادامه یابد تا 2 یا 3 آینده بازیگر اصلی صنعت قیر ایران خواهند بود.
طبق آمار بورس کالا در حال حاضر 50 شرکت در عرضه قیر ایران فعال هستند. این در حالی است که در هیچ کشوری بازار قیر تا بدین حد متکثر و پراکنده نیست و قیر عملا توسط مجتمع‌های بزرگ پالایشی به خصوص خود پالایشگاه‌ها تولید و عرضه می‌شود.
این شرکتها به دلیل اینکه در عرضه قیر با کیفیت نمی‌توانند با شرکتهای اصلی رقابت کنند یا انحصار خرید قیر از شرکتهای اصلی را نصیب خود میکنند یا از انواع روش‌های تقلب برای تولید قیر بی کیفیت و کم ارزش و فروختن آن تحت نام قیر ایران بهره می‌گیرند.
چنانکه بعضی از این شرکتها قیر طبیعی را که در هر تن تنها 700 تومان قیمت دارد با قیر پالایشگاهی که بیش از 400 دلار در هر تن ارزش دارد مخلوط کرده و به نام قیر پالایشگاهی می فروشند. بعضی از آنها همانطور که اشاره شد VB را به عنوان قیر به مشتریان خود غالب میکنند و بعضی دیگر هر چه به دستشان برسد از جمله لاستیک‌های فرسوده را با قیر پالایشگاهی مخلوط میکنند و به قیمت ارزانتر میفروشند.
اگرچه ایران توان تولید چهار میلیون و ۵۰۰ هزارتن قیر را در سال دارد اما براساس آمار اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفتی با روند کنونی موجود در سال جاری، رسیدن به حجم تولید سه میلیون و نیم تن هم بعید است و این روند نتیجه بد عمل کردن برخی تولید کنندگان است.
درآمد ایران از صادرات قیر به ۶۰۰ میلیون دلار کاهش یافته است و بزرگترین خریداران قیر ایرانی مانند چین و امارات به دنبال جایگزین به جای قیرایرانی هستندکه به این‌ترتیب می‌توان گفت در صورت ادامه چنین روندی هر روز بازار صادراتی قیر ایران کوچک‌تر می‌شود.
تولیدکنندگان قیری که اگرچه گواهینامه استاندارد را برسر‌درخط تولید خود نصب کرده‌اند اما در محصولاتشان، لاستیک رنده شده، ماسه بادی، نفت کوره سنگین و دمپایی پلاستیکی به بخشی از مواد افزودنی اصلی تولیدات آنها تبدیل شده تا چگالی محصولاتشان را افزایش دهند و این‌گونه کم فروشی میکنند، این روند میزان محبوبیت و شهرت قیر ایرانی را مورد خدشه قرار داده است.
کاهش شدید کیفیت برخی محصولات ایرانی تا جایی پیش رفته است که امروز فروشندگان و صادرکنندگان قدرت چانه‌زنی خود را درپشت میزهای مذاکره برای فروش محموله‌های خود با خریداران از دست داده‌اند ومجبور هستند قیر خود را ۱۰۰ دلار زیر قیمت جهانی در هر تن بفروشند.
از۶۵ کشوری که مشتری قیر ایران بودند، امروز به کمتر از ۳۰ کشور محدود شده‌ایم چرا که تولیدکنندگان قیر در تولید محصولات خود روش‌های غیراستانداردی را به کار می‌گیرند که موجب شده همه آنها درسایه بی‌اعتمادی خریداران علاوه بر اینکه محصول خود را ۱۰۰ دلار زیر قیمت بفروشند، قدرت چانه‌زنی هم برای تعیین قیمت نداشته باشند.
ایران اگر بازارهای خود را حفظ کند، می‌تواند سالانه یک میلیارد دلار درآمد از قیر خود که در زمان تحریم‌ها نیز بازهم اکثر بازارهای جهانی به رویش باز بود، کسب منابع کند، در صورتی که کیفیت پایین قیر باعث شده تا واسطه گرانی که وارد مذاکره برای خرید قیر ایران می‌شوند، از این وضعیت سوء‌استفاده کنند
در همين حال رئيس اتحاديه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشيمی با تاييد برخی و تکذیب برخی دیگر از این اظهارات گفت: شرکتهای شناخته شده ما مشکلی در زمینه صادرات ندارند، درست است که برخی از شرکتهای یکبار مصرف و متخلف با طمع‌های خود مشکلاتی از لحاظ اعتماد و هزینه برای سایر شرکتهای نامدار ایجاد کرده‌اند، اما این مساله مانع از صادرات شرکتهای صاحب نام در زمینه تولید قیر نشده است.
خسروجردی در ادامه افزود: کشورهایی که در زمینه صادرات قیر با ما در ارتباط هستند هیچ کدام در تولید این محصول خودکفا نیستند، حتی من با اطمینان می‌گویم که صادرات ما به کشوری مانند ترکیه در چند ماه اخیر نسبت به 8 سال گذشته بیشتر شده و در حال حاضر نیز برخی کشورها مانند چین برای تهیه قیر مورد‌نظر خود فرمول تهیه میکنند و بر اساس آن، محصول مورد‌نظر خود را از شرکتهای ایرانی دریافت میکنند. البته باید تاکید کنم تنها چند شرکت تولیدی در کشور هستند که می‌توانند فرمول مورد نظر چینی را در تولید قیر تهیه کنند.
وی همچنین در مورد تولید قیرهای تقلبی در کشور اظهار کرد: برخی نفت سفید را با موادی مخلوط مي‌كنند و مازوت سوبسیددار را نیز دوباره حرارت می‌دهند و به آن اضافه میکنند تا فرآورده‌های گران‌قیمت آن جدا شود و بخش باقیمانده را با قیر طبیعی که در کشور وجود داشته و بشکه‌ای 500 تا 600 دلار قیمت دارد، مخلوط میکنند. به این ترتیب قیری بی‌کیفیت تولید شده و ارزانتر از قیر استاندارد تولید داخل صادر مي‌شود یا در داخل به فروش می‌رسد. باید تاکید کرد که نیت این قبیل شرکتها از تولید این نوع قیر بی‌کیفیت جلوگیری از تداوم فعالیت شرکت‌هایی است که اصول استاندارد را در تولید قیر با کیفیت لحاظ میکنند، اما این افراد باید بدانند با تمام اقدامات سوء آنها، شرکتهای صاحب نام با تمام توان به فعالیت خود ادامه می‌دهند.
در این راستا همچنین مدیرعامل شرکت نفت پاسارگاد، گفت: به دلیل عدم نظارت بر شرکتها و پراکندگی وظایف در وزارتخانه‌های مختلف طی سال‌های گذشته شرکتهای تقلبی وجهه ایران را در صادرات قیر به بازارهای جهانی مخدوش کردند.
محسن دلاویز ، گفت: طی سال‌های گذشته به دلیل عدم نظارت بر صادرات قیر شرکتهای زیادی در این زمینه فعال شدند که قیر تقلبی به کشورهای دیگر صادر میکنند و وجهه ایران را در بازارهای جهانی مخدوش کرده‌اند.
مدیرعامل شرکت نفت پاسارگاد افزود: صنعت غیر متولی ندارد. بخش خوراک آن را وزارت نفت، بخش تولید را وزارت کار و مصرف در وزارت راه مدیریت می‌شود و به دلیل پراکندگی وظایف مدیریت و نظارت بر صادرات و شرکتها به درستی انجام نمی‌شود.
دلاویز گفت: نوسان ارزی که اخیراً ایجاد شد، باعث شد شرکتهای زیادی در زمینه صادرات غیر فعال شوند و قیر با کیفیت پائین را صادر کنند.
محسن دلاویز، در نشستی خبری با بیان این که بسیاری از کشورها از جمله یک کشور اروپایی درخواست واردات قیر از ایران و عقد قرارداد خرید بلندمدت را مطرح کرده اند، اظهار کرد: طی ماه گذشته نیز قرارداد بلند مدت فروش 500 هزار تن قیر با یکی از کشورهای حاشیه خلیج فارس منعقد شد که امیدواریم راه را برای حضور بیشتر در بازارهای بین المللی هموار کند.
مدیرعامل نفت پاسارگاد ادامه داد: در حال حاضر، تلاش می کنیم تا با کسب جایگاه واقعی خود، در قیمت گذاری نیز موثر باشیم و با انعقاد قراردادهای بلندمدت، در آینده ای نزدیک اصلاح قیمت داشته و موفق به تشکیل اوپک قیری شویم.
***صنعت قیر در باتلاق سودجویان و رانت خواران
دراین خصوص یک عضو هیات رییسه کمیسیون عمران مجلس با بیان اینکه صنعت قیر کشور روند نزولی نگران کننده را طی می کند، گفت: در حال حاضرصنعت قیر کشور در اختیار عده ای سودجو قرار گرفته است که ادامه این روند باعث می شود تا بازارهای بین المللی این محصول را کاملا از دست دهیم.
علی نعمت چهاردولی با اشاره به اینکه در سال های گذشته قیر یکی از ارزانترین و باکیفیت ترین محصولات تولیدی در کشور بود، توضیح داد: در حال حاضر قیر تولیدی کشور علاوه بر اینکه کیفیت بسیار پایینی دارد، رشد قیمتی بسیار بالایی را نیز تجربه کرده است.
نماینده مردم ملایر در مجلس شورای اسلامی، گفت: باید اعتراف کرد صنعت قیر گرفتار مسائل رانتی شده است . همچنین فعالیت افراد زیاده خواه و منفعت طلب که فقط به سود بیشتر فکر می کنند نه تنها کیفیت این محصول تولیدی مهم را به پایین ترین حد ممکن رسانده ، بلکه صادرات آن نیز مخاطره انداخته است و باعث شده بازارهای منطقه ای و بین المللی قیر را از دست بدهیم.
وی با بیان اینکه در موارد بسیاری به جای قیر از نفت سیاه استفاده می شود، خاطرنشان کرد: هم اکنون در کشور جاده هایی وجود دارد که عمری 30 ساله دارند. اما با گذشت 30 سال به هیچ عنوان از کیفیت قیر به کار رفته در آنها کاسته نشده است.
چهاردولی ادامه داد: اما قیرهای تولیدی فعلی به اندازه ای بی کیفیت هستند که بلافاصله پس از استفاده در عملیات ترمیم و جاده سازی از بین می رود.
این عضو کمیسیون عمران مجلس با اشاره به اینکه نهادهای نظارتی باید برای جلوگیری از ادامه این روند قیراقداماتی عاجل انجام دهند، گفت: به طورکلی زیادی خواهی و منفعت طلبی عده ای سودجو باعث آسیب رسیدن به این صنعت حساس شده است . وقتی کیفیت قیر پایین باشد و از صنعت روز این محصول در دنیا فاصله بگیریم به طور قطع بازار آن را نیز از دست خواهیم داد. تاکنون نیزبر اساس شواهد بخش مهمی از بازارهای منطقه ای و بین المللی را ازدست داده ایم.
وی اضافه کرد: البته بی کیفیت شدن و بروز مشکل در بازار بین المللی فقط در مورد قیر اتفاق نیفتاده است . بلکه محصولات دیگری نیز مانند پسته، فرش، کشمش و... نیز گرفتار چنین وضعیتی هستند.
چهاردولی گفت: صنایع مذکور در سال های گذشته به دلیل با کیفیت بودن بسیار موفق بوده اند اما پس از بروز تقلب در آنها به سرعت با مشکل مواجه شدند و بازارهای بین المللی خود را ازدست داده اند . هم اکنون صنعت قیر نیز گرفتار چنین وضعیتی شده است.
نماینده مردم ملایر در مجلس شورای اسلامی با اشاره به اینکه در حال حاضر در بسیاری از کشورها استفاده از قیر ایرانی ممنوع شده است ، خاطرنشان کرد: مسئولان و نهادهای نظارتی باید به این مسئله وارد شوند و از ادامه روندی فعلی که باعث نابودی این صنعت مهم می شود، جلوگیری کنند.
***کشورهای واردکننده قیر از ایران نصف شدند
همچنین یک عضو کمیسیون انرژی مجلس با تاکید بر اینکه برخی تولیدات نامرغوب مانند تولید قیر از نفت کوره، بازارهای صادراتی ایران را تخریب کرد، اظهار کرد: در پی این امر صادرکنندگان واقعی قدرت چانه زنی خود را از دست دادند و از 65 کشوری که طرف قرارداد ما بودند کمتر از 30 کشور باقی ماندند.
عضوکمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی ، گفت: 50 درصد بازارهای ایران به دلیل تولید محصولات بی کیفیت طی سال‌های گذشته از دست رفته است که با تدبیر مدیران جدید امیدواریم که شاهد تغییرات اساسی در صنعت قیر و صادرات این فرآورده نفتی باشیم.
علی مروی با بیان اینکه ترویج اقتصاد و رانت نظام اقتصادی را تهدید خواهد کرد تصریح کرد: از ره‌آوردهایی اقتصادی که در آن رانت رواج دارد از نوع بازارهایی است که به رغم جذابیت، شرایط مساعدی دارند.
وی با اشاره به اینکه صنعت قیر طی سال های اخیر با چالش روبرو بوده است و در نتیجه مشکلات موجود باعث شده که این صنعت به صورت نیمه جان رها شود، افزود: آنچه در سال‌های گذشته بر صنعت قیر گذشته باید واکاوی شود به علاوه باید به اهمیت توسعه این صنعت و چگونگی صادرات آن در گذشته و آینده توجه کنیم.
عضو کمیسیون انرژی با تاکید بر ضرورت راهکارهای افزایش بهره وری در این صنعت تصریح کرد: صنعت قیر طی سال‌های گذشته با فراز و نشیب‌های زیادی روبرو بوده که از جمله آن ها می توان به وجود دلالان ، رواج رانت ، تولید قیر بی کیفیت خارج از پالایشگاه ها و همچنین تغییر در مدیریت شرکتها اشاره کرد، به طوری که طی دو سال هشت مدیر عامل شرکت تولیدکننده قیر تغییر کردند.
وی با اشاره به اینکه کاهش کیفیت محصولات باعث شده که کشورهای چین، ترکیه و امارات به دنبال جایگزین برای ایران باشند ابراز امیدواری کرد که با تدبیر مدیران شاهد تغییرات اساسی در تولید قیر و کسب بازارهای جدید باشیم.
مروی به تصمیم قاطع برای کاهش وابستگی بودجه به نفت اشاره و اضافه کرد: سبک شدن تحریم‌ها شرایط مساعدی را فراهم کرده است، به طوریکه اکنون 14.5 درصد درآمدهای ناشی از نفت به بخش نفت، دو درصد به مناطق محروم و 29 درصد به صندوق توسعه ملی اختصاص داده می شود که اقدامی در راستای کاهش وابستگی بودجه به نفت است.
وی با اشاره به این که ایران سهم چهار درصدی از بازار جهانی قیر را به خود اختصاص داده است، تصریح کرد: اگرچه تحریم‌ها در زمینه افزایش سهم ایران بی تاثیر نبوده اما نبود متولی مشخص در این صنعت،عدم رعایت قوانین و مقررات جاری کشور از جمله مشکلات موجود در این حوزه است.
عضو کمیسیون انرژی به لزوم تشکیل کمیته‌ای با حضور نمایندگان وزارت نفت ، وزارت راه و شهرسازی، وزارت تعاون،کار و رفاه اجتماعی، صندوق بازنشستگی و دست اندرکاران این صنعت تاکید و اضافه کرد: باید کیفیت محصولات را در بازارهای بین المللی افزایش دهیم.
مروی با اشاره به اینکه قیرهای پلیمری ظرفیت خوبی ایجاد کرده اند گفت: فروش قیر از طریق بورس یکی از مصوبات مجلس بوده است، به علاوه مجلس برای حل مشکلات آمادگی دارد به ویژه اگر نیاز به تصویب قانون و یا اصلاح قوانین موجود وجود داشته باشد.
وی به لزوم مهندسی مجدد سیستم تولید، فروش و برنامه ریزی به منظور توسعه صادرات اشاره و خاطرنشان کرد: رصد و پیش بینی بازارهای بین المللی توسط کشور اهمیت بسیاری دارد.
*** بورس کالا شفاف ترین مسیر برای صادرات قیر
درعین حال ایرج ندیمی عضو کمیسیون اقتصادی مجلس گفت: صادرات باید از دو منظر مورد توجه قرار گیرد، نخست کیفیت کالا و دوم مسیر و کانال صادرات است.
ایرج ندیمی به کیفیت محصولات صادراتی اشاره کرد و اظهار داشت: اگر کنترل و نظارت کافی برای صادرات کالاها نباشد، محصولات ایرانی در منطقه بدنام می شود و بازارهای صادراتی را از دست می دهیم. براین اساس مراجع ذی ربط باید راه را برای صادراتی محصولات بی کیفیت مسدود کنند.
وی درخصوص مسیر و کانال صادرات نیز گفت: محل صادرات باید طوری در نظر گرفته شود که مسوولان مربوطه بتوانند از سلامت کامل آن دفاع کنند که بررسی ها نشان می دهد یکی از شفاف ترین مسیرها برای صادرات کالاها بورس کالای ایران است.
ندیمی اظهار داشت : با نگاهی به تجربه بورس کالا در صادرات قیر، می توان مقدمات صادرات همه جانبه کل قیر کشور را از طریق بورس کالا مهیا کرد.
نظر شما