در خراسان شمالی در یک هزار و ۹۴ اثر تاریخی شناسایی شده وجود دارد که تاکنون ۴۶۳ اثر از این تعداد در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

اسفراین در جنوب این استان از جمله مناطق باستانی کشور محسوب می شود که در شهر قدیم آن از قرون پیش از اسلام تا قاجاریه تقریبا همواره مردمانی به صورت شهرنشین در آنجا ساکن بوده اند.

در این سرزمین باستانی از چند گاه گوشه ای از ذخایر و زخارف تاریخی رخ عیان می کند و تمدن و سرگذشتی جدید سر از خاک بیرون می آورد، در جدیدترین مورد ماه گذشته بود که دو پناهگاه زیرزمینی مربوط به قرون چهار و پنج هجری در بخش بام و صفی آباد از توابع شهرستان اسفراین کشف شدند پناهگاه هایی که در نزدیکی تپه باستانی بام قرار گرفته اند و همین موضوع نیز این گمان را به وجود می آورد که سکونتگاه مزبور فراتر از این دو پناهگاه است.

  پناهگاههای باستانی

دالان هایی زیرزمینی که برای قرن ها پناهگاه مردم منطقه در برابر هجوم بیگانگان و ناامنی های متداول بوده اما گذر زمان و خاک روزگار به مرور آن را از نظرها پنهان کرده بود.

این سکونت گاه ها بر اثر کنجکاوی غارنوردان و نفوذ آنها به یک حفره کشف شده اند، غارنوردانی که با ورود به حفره ای مرموز ۶۰ متر را به صورت سینه خیز طی کرده و در انتهای مسیر موفق به کشف این دو پناهگاه زیر زمینی شده اند.

یک کارشناس که خود موفق به ورود به این پناهگاه های زیرزمینی شده بود در گفت وگو با خبرنگار مهر، اظهار کرد که سکونتگاه های مزبور از نظر ویژگی های ظاهری شباهت زیادی به کاریز کیش دارند.

  پناهگاه های دستکند

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی نیز در مورد کشف این پناهگاه های زیرزمینی می گوید: دو پناهگاه مزبور که مربوط به قرن چهارم و پنجم هجری هستند در بخش بام و صفی آباد شهرستان اسفراین کشف و شناسایی شده اند.

آدینه محمد سویدانلویی با اشاره به این که دالان های زیرزمینی مزبور در آن دوران پناهگاه مردم در برابر هجوم بیگانگان و ناامنی و آشوب های سیاسی بوده است، می افزاید: پناهگاه های کشف شده دارای چندین دالان زیرزمینی دستکند هستند که این دالان ها نیز از چند راهرو و اتاق های جانبی تشکیل شده اند.

وی البته از بیان محل دقیق این پناهگاه های زیرزمینی به منظور تهیه عکس و بازدید خودداری می کند و دلیل آن را هم کمبود نیروی حفاظتی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی برای حفاظت از این اماکن اعلام می کند.

سویدانلویی اظهار می کند: اگر محل و موقعیت این پناهگاه ها اعلام شود در چشم به هم زدنی حفاران غیرمجاز از مناطق مختلف به این اماکن هجوم برده و تا ویرانی کامل و زیر و رو کردن تمام بخش ها برای یافتن اشیای قیمتی، بیخیال این منطقه نمی شوند.

  بقایای دوره تیموری

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی هم که خود سرپرستی گروه باستان شناسی برای شناسایی دو پناهگاه زیرزمینی کشف شده در اسفراین را بر عهده داشته، این پناهگاه ها را بسیار باارزش ارزیابی می کند.

علی اکبر وحدتی می افزاید: یکی از این دو پناهگاه در یک برجستگی طبیعی از جنس کنگلومرا به ارتفاع بیش از ۳۰ متر از سطح دشت مجاور حفر شده که سطح این تپه تقریبا مسطح بوده و پیش از این بقایای یک استقرارگاه باستانی به ابعاد حدود ۵۰ متر در آن کشف شده و در فهرست آثار ملی نیز به ثبت رسیده بود.

وی اظهار می کند: پناهگاه مزبور در زیر همین تپه حفر شده و دارای چندین اتاق، پستو و راهروهای فرعی است که در زمان حمله دشمنان و ناامنی ها اهالی منطقه برای حفظ جان و مال خود از آن به عنوان محل زندگی موقتی استفاده می کردند.

وحدتی می افزاید: در یکی از پناهگاه های زیرزمینی کشف شده راهروی ورودی به دو شاخه جنوبی و شمالی تقسیم می شود که در این محل یک هواکش به صورت عمودی تا سطح زمین بالا رفته تا امکان تهویه و ورود نور به فضا فراهم شود.

وی در مورد دیگر پناهگاه کشف شده نیز اظهار می کند: پناهگاه دیگر یک دالان زیرزمینی دستکند است که چندین راهرو و اتاق جانبی دارد و ورودی این دالان نیز چاهی به عمق پنج متر است که پس از پایین رفتن از چاه به فضای بازی رسیده و آن گاه این فضا به یک راهروی چند قسمتی و چندین اتاق مختلف ختم می شود.

وحدتی می گوید: در همه اتاق ها و بدنه راهروهای کشف شده حفره های کوچکی برای قرار دادن چراغ پیه سوز تعبیه شده تا نور داخل پناهگاه تأمین شود و اثر دود چراغ ها بر بدنه دیوارها هنوز بر جای مانده است.

وی در مورد اشیای کشف شده در عملیات شناسایی این دو پناهگاه نیز می گوید: از این پناهگاه ها انواع مختلف قطعات سفال لعابدار، ظروف شیشه ای، ابزار فلزی، تعدادی آجر شش ضلعی، سفال های آبی و سفید مربوط به دوره تیموری و بقایای استخوان های جانوری کشف شد.

وحدتی اضافه می کند: بسیاری از سفال های کشف شده در پناهگاه های مزبور بدون لعاب بوده و همین موضوع نیز تاریخ گذاری آنها را دشوار می کند به همین دلیل نیز تعیین توالی حضور مردم در این پناهگاه ها دشوار شده است.

 لزوم ساماندهی و اجرای طرح های سرمایه گذاری در پناهگاه ها

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی در ادامه در مورد اجرای طرح های مرمت و بازسازی پناهگاه های کشف شده می گوید: این پناهگاه ها در صورت ساماندهی و بازسازی قابلیت بسیار بالایی برای سرمایه گذاری و بهره برداری به عنوان یک مجموعه تاریخی فرهنگی داشته و می توانند گردشگران زیادی را به خود جلب کنند. خصوصا آن که مقام معظم رهبری نیز در سفر به خراسان شمالی در سال ۹۱ گردشگری را به عنوان محور دوم توسعه این استان پس از کشاورزی مطرح کردند.