از این رو به مناسبت فرا رسیدن هفته درختکاری، در گفت و گویی با حجت الاسلام والمسلمین ابوالفضل سجادی، مدیر قطب علمی فلسفه دین، دبیر مجله «معرفت کلامی» و مؤلف کتابهایی همچون «دین گریزی چرا، دین گرایی چرا» و «آثار نماز در ساحتهای مختلف زندگی» تأثیرات ارتباط با طبیعت در مسیر قرب و اصلاح سبک زندگی را بررسی کرده‌ایم که مشروح آن از نظرتان می‌گذرد.
با توجه به وجود روابط چهارگانه برای انسان در اسلام، ارتباط با طبیعت در مسیر رشد و تعالی آدمی و زمینه سازی برای قرب الهی چه جایگاهی دارد و آموزه‌های دینی چگونه این مسأله را تصریح کرده‌اند؟
در دین مبین اسلام، نگاه جامعی به همه ابعاد وجودی انسان و انواع روابط او اعم از ارتباط با خدا، ارتباط با خود، ارتباط با دیگر انسانها و ارتباط با طبیعت وجود دارد که برای هر یک دستورات خاصی بیان شده است. البته در این تقسیمات چهارگانه، سه ارتباط دیگر در طول ارتباط با خداوند است نه در عرض آن، یعنی رابطه با خداوند در حقیقت دو معنا دارد، یکی رابطه با خدا به معنای رفتاری خاص که عبادت نام می‌گیرد شامل راز و نیاز، مناجات، نماز و ذکر و دیگری رابطه عام که سه ارتباط دیگر انسان را که برشمردیم، شامل می‌شود. همان طور که بیان شد یکی از روابط انسان، رابطه او با طبیعت است و علت تأکید اسلام بر رابطه انسان با طبیعت نقش ویژه‌ای است که در زمینه سازی و تسهیل ارتباط او با خداوند ایفا می‌کند، زیرا این رابطه که در دایره عبادات عام انسان قرار می‌گیرد، مهمترین پله برای بالا رفتن در مسیر قرب است.
چرا ارتباط با طبیعت چنین تأثیر عمیق و مهمی در مسیر قرب الهی بر جای می‌گذارد و راز این اثرگذاری چیست؟
باید توجه داشت که از طرفی نگاه مسلمان به طبیعت، نگاه به امانت الهی است که در اثر چنین نگاهی، از این امانت استفاده صحیح کرده و از افراط و تفریط در برخورد با آن پرهیز می‌کند و به طبیعت بها می‌دهد.
از این روست که وقتی در سطح جهان وقتی می‌خواستند مشکل محیط زیست را حل کنند، راه‌های مختلفی را بررسی کردند و وقتی به نتیجه نرسیدند، سرانجام به سراغ ادیان آمدند و از طریق برگزاری کنگره‌ها و همایشها سعی کردند با کمک آموزه‌های دینی، محیط زیست را حفظ کنند، چراکه متوجه شدند دین چنین نقشی می‌تواند داشته باشد.
به عبارت بهتر، اعتقادِ ایمانی به دین از عوامل مهم در حفظ محیط زیست است، البته در میان ادیان تنها دینِ متقن و تحریف ناشده و دارای برنامه صحیح در مواجهه با طبیعت، اسلام است که نگاه ویژه به طبیعت به عنوان امانت الهیِ در اختیار بشر دارد که می‌توان از آن بهره گرفت، اما نه بیش از اذن صاحب امانت و باید در حفظ و نگاهداری این امانت و ودیعه الهی کوشید.
بنابراین، اگر آموزه‌های دینی رعایت شود، کمک شایانی به بهره‌مندی از طبیعت و آبادانی آن خواهد شد.
آیا در آموزه‌های دینی و روایات، رابطه با طبیعت عبادت تلقی می‌شود؟ چگونه و با چه کیفیتی؟
بله، نکته‌ای که اسلام به آن توجه دارد این است که رابطه با طبیعت در معنای عام، عبادت تلقی می‌شود، البته زمانی که انسان نگاه ابزاری به طبیعت داشته باشد و با نگریستن به آن، یاد خدا و شکر او را کند. از این رو، در قرآن آیات متعددی وجود دارد که توحید را در ارتباط با طبیعت بیان می‌کند. واقعیت این است که انسان مسلمان در ارتباط با طبیعت به مرتبه بالاتری از توحید دست می‌یابد، بنابراین در کنار استفاده حیوانی از طبیعت، بهره‌مندی الهی نیز از آن دارد.
استفاده حیوانی آن است که تنها از طبیعت برای رفع نیازهای حیاتی همچون به دست آوردن خوراک و پوشاک و... استفاده کنیم، اما همین طبیعت در کنار رفع نیاز حیوانی، در اسلام دارای قدرتی است که می‌تواند انسان را همزمان به رشد معنوی نیز برساند، البته در صورتی که دو نکته اساسی رعایت شود؛ نخست آنکه استفاده ما از طبیعت در محدوده شرع و همراه با نگاه ابزاری به آن باشد، یعنی آن را نعمت الهی دانسته و برای قرب از آن بهره بگیریم، به عبارت بهتر، طبیعت باید برای ما آیینه خدانما باشد و از درون طبیعت خدا را ببینیم؛ یعنی هر جا بنگریم، خدا را دریابیم، بنابراین مظاهر طبیعی باید انسان را به خدا متصل کند و اسلام از این رابطه چنین چیزی می‌خواهد؛ یعنی پیوند با طبیعت در مسیر اعتلای نگاه توحیدی.
این نگاه در اسلام مهم است، بر خلاف کسانی که نگاه‌شان صرفاً به طبیعت نگاه استقلالی و حیوانی یعنی بهره‌مندی از لذات مادی آن است. اسلام چنان انسان را ارتقا می‌دهد که از ابزاری مادی استفاده طولی در مسیر ارتباط با خدا می‌کند.
بنابراین، عبادت در معنای عام، یعنی بهره بردن از ارتباط انسان با طبیعت در مسیر شکوفایی ابعاد الهی او، چنین انسانی وقتی از خواب بر می‌خیزد و قبل از مهیا شدن برای نماز، نگاهی به آسمان و زمین می‌اندازد و به تعبیر قرآن که می‌گوید: «مؤمنان کسانی‌اند که خدا را روز و شب یاد می‌کنند و در همه حالات در یاد خدا هستند و در باب خلقت آسمان و زمین اهل تفکرند و می‌گویند، آنچه را آفرید، باطل و بیهوده نیست و تو منزهی از هر عیب و ما را از عذاب حفظ کن.» اینها چنین انسانهایی هستند.
این یعنی نخستین کلام انسان نگاه صحیح به جهان هستی و طبیعت است و رابطه‌اش با آن، او را به توحید می‌رساند.
طبیعت چه تحولاتی را در زندگی آدمی رقم می‌زند و چه دستاوردهایی برای او به ارمغان می‌آورد؟
این مهندسی ارتباطی نشان می‌دهد که اسلام انسان را چنان بالا می‌برد که با طبیعت که در پایین‌ترین حد از مقام در عالم هستی قرار دارد، نردبانی برای ارتباط با خدا ساخته می‌شود و این، یعنی پایین‌ترین مراتب مقدمه صعود انسان به بالا‌ترینها را رقم می‌زنند. و چه خوب است که در ایام نوروز و نو شدن طبیعت در سایه حاکمیت سبز زندگی اسلامی، نوع برگزاری عیدمان نیز ویژه باشد، اگرچه امسال نوروز با ایام عزاداری حضرت صدیقه (س) همزمان شده، اما باید نگاهمان به عنوان انسان به طبیعت، نگاه صرفاً مادی نباشد و این را باید در اعیاد خود نشان دهیم.
برای همین است که اگر به زندگی عرفا بنگریم، رابطه صحیح با طبیعت را در آنها می‌یابیم؛ به عنوان مثال مرحوم دولابی، از عرفای مشهور تهران، کشاورز بودند و در شبها به آسمان می‌نگریستند و رابطه ایشان با طبیعت پلکان صعود الهی عرفانی ایشان را فراهم کرد.
بنابراین، باید نگاهمان به طبیعت را ارتقا داده و نگاه تعالی بخش در سبک زندگی خود داشته باشیم تا هم خود وهم نسل و هم جامعه معنا و طعم واقعی لذت دینی را بچشد، یعنی در عین حال که از طبیعت لذات مادی می‌بریم، لذت معنوی را نیز درک کنیم و زیبایی‌های معنوی آن را کشف و وجودمان را نیز به این زیبایی‌ها آراسته کنیم. در این مسیر ضرورت دارد که نگاهمان به طبیعت دوسویه، یعنی نگاه مادی و معنوی به صورت توأمان باشد.
اگر بخواهیم هر بحث کلی کاربردی باشد، نیازمند عمل هستیم که در ارتباط انسان با طبیعت، حفاظت از درختها در جنگها و نیز احیا و آبادانی آنها مورد تأکید است و نیز رشد کشاورزی، چراکه زمینه ساز احیا و آبادانی طبیعت بوده و فوایدی چندسویه دارد. از این رو، اسلام به عنوان راهبردی کاربردی برای اجرایی کردن احکام دین، توصیه‌های جزیی مطرح کرده که در جامعه ما باید بیشتر به این مسأله توجه شود و در عمل هم التزام به این آموزه‌ها را نشان دهیم.
نظر شما