به گزارش قدس آنلاین،ظهور اسلام و برخورد مسالمت آميز آن با ساير اديان و آيين‌ها از جمله اعتقادات مذهبي و ملي ايرانيان موجب شد كه مراسم و آداب مربوطه، به يكباره از جامعه اسلامي ايران رخت بر نبندد، فقط با مسلمان شدن تدريجي ايرانيان از وسعت آنها كاسته شد. طي گذشت ايام، زماني كه برخي از سنت‌ها و آداب در تضاد آشكار با اعتقادات و رسوم گذشته قرار مي‌گرفت ايرانيان مي‌كوشيدند سنت كهن ملي را در قالب سنن اسلامی باز يابند و به عبارت روشن‌تر سنت‌هاي ملي ايراني را با سنت‌هاي اسلامي در آميختند.

در اسلام و به ویژه آیین تشیع به نوروز به عنوان روزی خجسته نگریسته شده و بر گرامی داشتن آن تأکید شده است. حجت الاسلام و المسلمین دکتر علی مصلح کارشناس ایران باستان و عضو هیئت علمی موسسه کلام و ادیان در گفتگوی پیش رو نوروز بعد از اسلام و نظر ائمه معصومین و خلفای وقت را با قدس آنلاین مطرح می کند.

-با توجه به اینکه در ایران باستان غیر از عید نوروز مراسم و اعیاد دیگری هم وجود داشته است چگونه می شود که از میان تمامی آنها عید نوروز حفظ و رویکرد دینی هم در کنار آداب آیینی خود پیدا می کند؟

پیش از اسلام  عید نوروز همانند دیگر جشن های ایرانی  برگزار می شده است آنچه که موجب ماندگاری  نوروز در میان دیگر جشن های ایران باستان شده است عاری بودن این جشن از مظاهرشرک آمیز است . نوروز آیین کهنی است که خاص مذهب رسمی زرتشتیان نبوده است بلکه کلیت داشته و همگان به دلیل  نو شدن طبیعت به ان توجه داشته اند و رعایا و درباریان با آمدن نوروز شاد می شده اند اصولا  جشن به معنای  پرستش وعبادت است فلذا جشن های که پیش از اسلام در ایران باستان برگزار می شده است و خدایان و الهه های مختلف را مورد  پرستش  قرار می داده اند با  نگاه توحیدی اسلام در تعارض بوده است  بنابراین بعد از گرویدن ایرانیان به دین اسلام  همه الهه ها ، آیین ها و جشن های شرک آمیز  از بین می رود و از آنها یادگاری نمی ماند اما جشن عید نوروزکه آمیخته با افکار و مظاهر شرک نبوده است  قابلیت خاص خود حفظ می نماید  نه تنها در ایران باستان بلکه در عربستان هم مراسم هایی که شرک آمیز بوده یا از بین می رود یا تصحیح می شود مثلا مراسم حج قبل از اسلام هم برگزار می شده چون چنین مراسمی  آمیخته با شرک بود است ، خداوند متعال به جای حذف کامل آن آثار شرک را از آن حذف و مراسم توحیدی را بدان می افزاید .

بنابراین نوروز در نگاه شیعی با توجهی که ائمه اطهار به این مراسم داشتند چهره قبول تری می یابد، امام صادق (ع) نوروز را از صافی توحید و طهارت و معنویت اسلامی مورد عنایت خود قرار می دادند و  آن را  به سمت معارف اسلامی رهنمود می دادند چنان که درباره نوروز فرموده اند: (در نوروز غسل نمایید پیراهن پاکیزه بر تن کنید و تن خود را خوشبو کرده با نماز و نیایش به سمت خداوند بروید )بنابراین در می یابیم چنین جهت دهی هایی از سوی ائمه طاهرین موجب توجه و ماندگاری  نوروز شده است.

بعد از پیامبر اسلام گروه هایی متولی حکومت می شوند که با اسلام و اهداف آن در یک راستا حرکت نمی کردند از جمله آنها امویان و عباسی ها و پس از آنها دولت شیعی صفوی که برای اولین بار بر خلاف رویه دیگر حکومت ها حکومتی براساس توجه به ائمه معصومین پایه گذاری می کند  برخورد این حکومتها را  با عید نوروز ایرانی بیان بفرمایید؟

در دوران اموی حکومت وقت نسبت به برگزاری هر مراسم آیینی سخت گیری شدیدی به کار می برد از جمله برگزاری مراسم نوروز هم در زمان امویان با تدابیر سخت و خاصی همراه بود اما ایرانیان که نوروز را از شرک خالی نموده و با نوروز صله رحم و قابلیت های انسانی و اجتماعی و حضور در طبیعت و یاد نمودن از اموات را گسترش داده بودند برخلاف سخت گیریهای حکومت اموی بر تداوم آن پافشاری می کردند و حکومت اموی چون می دید ایرانیان بر برگزاری مراسم عید نوروز اصرار می ورزند از آنها باج ،خراج و جزیه بیشتری می گرفت.

در تاریخ آمده که ایرانی ها حاضر بودند برای برگزاری نوروز در زمان امویان باج و خراج مضاعف تری بپردازند ،با توجه به اینکه بسیاری از عوامل حکومت عباسی از ایرانیان بودند آیین ها و جشنهای ایرانی را پاس می داشتند تا آنجا که امرای حکومت عباسی خود متصدی برگزاری جشنهای عید نوروز می شدند مکتوباتی از دوران عباسی به جا مانده است نشان می دهد که برخی از رعایا و استانداران به مامون عباسی عید نوروز را تبریک می گفته اند .در دوران استقلال ایران و  حکومت شیعی صفوی نوروز نسبت به مابقی  حکومت های قبل به صورت قابل توجهی برگزار می شود بسیاری از نوروز نامه ها و رساله های نوروزیه ای که توسط شیعیان نگاشته می شود در این دوران است .

نگاه شیعیان و مردم مسلمان ایران به عید نوروز بعداز پذیرش اسلام چگونه بوده است؟

شیعیان رویکرد خاصی برای نوروز قایل بودند به گواهی تاریخ ائمه معصومین(علیهم السلام) و بزرگان تشییع با نگاهی برگرفته از نگاه رسول اکرم که ایشان به آیین ها و آداب و سنن ملت ها بسیار احترام می گذاشتند جایگاه خاصی را برای عید نوروز ایرانی قایل بودند.

در برخی روایات آمده است برای حضرت علی (ع) هدیه نوروزی آورده اند و ایشان علت آن را پرسیدند پاسخ داده شد که هدیه مختص نوروز است که امام علی (ع) فرمودند هر روز نوروز را تجدید کنید و در روایات دیگری فرمودند می بایست هرروز ما نوروز باشد بسیاری از روایت های شیعه از ائمه معصومین در تایید برگزاری جشن های نوروز است از آن سو اهل تسنن مقابل روایت های شیعه روایت هایی را نقل کرده اند که مثلا امیرالمومنین علی (ع) هدایای نوروزی را قبول نمی کردند و ...روایات دیگری که مورد مناقشه قرار گرفته روایاتی است که در رابطه با فضائل نوروز و آداب نوروز در تاریخ آمده است روایات شیعه در ارتباط با نوروز بخشی به قبل از قرن هفتم هجری بازمی گردد همچون روایات شیخ طوسی که ادعیه و آداب و اعمال روز نوروز را بیان کرده است مثلا پوشیدن جامه نوعطر زدن خواندن نمازهایی که شیخ طوسی در مصباح بدان اشاره کرده است  مورد توجه قرار گرفته است  اما برخی روایات از معلی بن خنیس نقل شده که در کتب شیعه بدان اشاره نشده است .با اینکه قرآن کریم  و احادیث پیامبر بر برابری انسانها و مسلمین تاکید کرده بودند و تقوی را ملاک برتری و رافت انسانها قرار داده بودند اما حکومت اموی از فرمان الهی برابری انسانها سرپیچی می کند و موجب می شود برخی از افرادی که از روح اسلام آگاهی نداشتند شعارهای نژاد پرستانه را مطرح نمایند در مقابل نژاد پرستی عربی عده ای که از برابری مردم سخن می گفتند و با احتجاج و مناظره با نژاد پرستان برخورد می کردند اما ماجرا به این دو گروه ختم نمی شود گروه سومی به نام شعوبیه تشکیل می شود که در مقابل عمل اموی عکس العملی از خود نشان می دهند و گروهی از ایرانیان با راه اندازی نهضت شعوبیه با مطرح کردن ادعای برتری نژاد ایرانی ،عرب را پست می دانستند بنابراین شعوبیان فضایل نوروز را که قبلا به گونه دیگری مطرح شده بود را در شکل و شمایل دیگری مطرح و به ائمه نسبت می دهند آن روایات ومسائلی که درخصوص نوروز در اوایل دوران ساسانیان یاد می شود آیین نوروزی را آیینی ازلی عنوان می کنند و می گویند آفرینش جهان در نوروز اتفاق افتاده،کیومرث در نوروز آفریده شده مش و مشیانه،هوشنگ،جمشید،فریدون وطهمورث ،سام نریمان،کیخسرو و افراسیاب و...همه در نوروز ظهور کردند آرش در نوروز تیر انداخته، لهراسب و گشتاسب و زرتشت در این روز ظهور کردند خسرو پرویز در نوروز به سلطنت نشست و حتی رجعتی را مطرح می کنند که حتی سام نریمان،کیخسرو و گشتاسب ظهور مجددی بعد از سوشیان خواهند داشت و شکست اهریمن و آزاد رستاخیز هم درهمین روز خواهد بود . شعوبی ها با چنین رویکردی  جلوه ای ازلی به نوروز بخشیدند و نوروز را به گونه ای جلوه دادند که گویی تمام تاریخ بشر  به آن منسوب می باشد بنابراین  این نوع نگاه بر آثار اسلامی هم اثر گذاشت  ،

با نگاهی به نوروز نامه خیام  متوجه نگاه  تبلیغی و خاطره انگیز نوروزی از نوروز ساسانی می شویم ، با توجه به اینکه قبل از ساسانیان اطلاع دقیقی از چگونگی برگزاری نوروز در دست نیست برخی از نویسندگان رساله ها و آیین نامه های نوروزی وضعیت موجود را به دوران ماقبل خود تسری می داده اند و  نوروز را فوق العاده  آرمانی نشان می دادند، مثلا ایجاد هوس و حسرت برگذشته ناشناخته ایران باستان ،خلق تصاویر آشنا ،دل انگیز و غرور افرین از عظمت و شکوه شاهنشاهی و شادمانی و خرمی رعایای ایرانی از تاریخ اول بشریت تا زمانی که نویسندگان نوروز نامه ها در آن زندگی می کردند از شاخص ترین این اسطوره سازی هاست به نظر می رسد  با اسطوره نویسی سعی بر ازلی کردن  نوروز داشته اند  به هر حال آنها نتوانستند در رساله ها و نوروز نامه هایشان واقعیت طبقاتی نوروز باستان را  کتمان کنند و ذکر می کردند چنانچه در تاریخ آمده است چند روز عید  به تکایا و اشراف و چند روز به رعیت تعللق داشته است که نوروز را به خاص و عام تقسیم می کرده است .

حرکت و رفتارها و آداب شعوبیه در بین مسلمین هم رواج می یابد و روایاتی در این خصوص جعل می شود و به معلی بن خنیس نسبت داده می شود چرا  که بیشتر علمای اسلام به ایشان توجه خاصی داشته اند مثلا معلی بن خنیس از امام صادق (ع) نقل نموده که : روز عید نوروز روزی است که در آن پیامبر اسلام در غدیر خم برای امیرالمومنین از امت بیعت گرفت یا نقل می کند معلی بن خنیس خدمت امام صادق رسید حضرت فرمودند :که ایا می دانی امروز چه روزی است ؟معلی گفت فقط آنقدر می دانم که امروز را ایرانیان بزرگ می شمارند امام صادق فرمود:به خانه کعبه سوگند بزرگی امروز در این نیست بلکه عظمت نوروز در موضوعی بس کهن است که اینک آن را برای تو بازگو می کنم گفت سرورم این دانشی که نزد تواست برایم دوست داشتنی تر از زنده شدن مردگانم و مردن دشمنانم می باشد حضرت می فرماید ای معلی روز نوروز روزی است که خداوند از بندگانش پیمان گرفت که او را بپرستند و ذره ای به او شرک نورزند و به پیامبران و حجت های او ایمان بیاورند نوروز نخستین روزی است که خورشید در آن درخشید باد وزید و سیاره زمین در آن آفریده شد نوروز روزی است که کشتی نوح بر کوه جودی قرار گرفت نوروز روزی است که خداوند کسی را که از سرزمینشان از ترس مر گ گریخته بودند و خداوند آنها را میرانده بود در نوروز زنده گردانید نوروز روزی است که جبرییل در آن روز بر پیامبر نازل شد نوروز روزی است که در آن روز پیامبر علی را بر شانه خود سوار کرد تا بت های قریش را در بلندای کعبه فرو افکند وحتی مواردی درباره ظهور امام زمان بیان می شود...علامه مجلسی این روایت بلند و مفصل را در رابطه با فضایل نوروز بیان می کند.چنین روایاتی بعد از قرن هفتم در زمانی که نهضت های شعوبی مورد توجه قرار گرفته بودند وارد اسناد اسلامی می شود که قبل از قرن هفتم آثاری از آن وجود ندارد .اما کلیت قضیه نشان می دهد نوروز از سوی ائمه معصومین پذیرفته شده وبه گونه ای به آن شکل دادند که نوروز باستانی را با نوعی اسلامی نمایند حتی برخی علما احکام شرعی خاصی رابرای نوروز درنظر گرفته اند .

آیا در رد نوروز از سوی ائمه معصومین هم در تاریخ ادعایی مطرح شده است؟

در مقابل این افراد روایاتی از ابن شهر آشوب در سده هفتم آمده است  در سده هفتمی که شعوبی ها روایاتی را در روایات اسلامی وارد می کنند ابن شهر آشوب هم حکایتی نقل می کندکه منصور عباسی از حضرت موسی کاظم (ع) خواهش می کند که در نوروز برای عرض تبریک برای دریافت هدایا جلوس بنمایند و هدایای تقدیمی را بپذیرند ایشان در جواب منصور عباسی می فرمایند:من هر چه در اخبار جدم رسول خدا گردیدم روایتی در تایید و اعبار نوروز نیافتم و می فرماید نوروز از سنت های ایرانیان بود که اسلام آن را محو کرده است و به خدا پناه می برم که آنچه را اسلام محو کرده من زنده کنم منصور در پاسخ به حضرت می گوید ما هم این کاررا فقط از روی سیاست می کنیم تا سپاهیان را که همه ایرانی هستند خوش آید و از این کار خشنود شوند بنابراین تو را به خدا سوگند می دهم که جلوس کنی و حضرت می نشینند  وفرماندهان و امیران بر ایشان وارد شد ه و تبریک گفته و هدایایی تقدیم می داشتند..این روایت ابن شهر آشوب با روایات شعوبیان اختلاف بنیادینی نهفته است .با مراجعه به کتب علمای سلف چون علامه مجلسی در بحار الانوار مشاهده تعارض بین روایات می شویم علامه مجلسی  این احتمال را مطرح می کند که :این خبر مخالف با روایت معلی است و دلالت بر عدم اعتبار شرعی نوروز دارد سپس علامه در ادامه بحث پاسخ می دهد اما روایت معلی از نظر سند قوی تر و در میان اصحاب مشهور تر است پس می توان این خبر را حمل بر تقیه نمود و دیگر فقهای اسلام هم معمولا روایت معلی بن خنیس را که در تایید نوروز است بر دیگر روایات مانند روایت ابن شهر آشوب ترجیح می دهند که معمولا علمای ما می گویند اگر امام موسی کاظم (ع) چنین روایتی را فرموده باشند در حالت تقیه بوده است .اما یکی دیگر از فرقه ها به نان زیدیه هم نظرات خاص خود را درباره عید نوروز باستانی ایران دارد.فرقه زیدیه که در فقه متاثر و تاثیر پذیرفته از اهل تسنن است زبان و فرهنگ سایر ملل را به رسمیت نمی شناسد و زبان و فرهنگ ایرانی را در بسیاری از موارد به رسمیت نشناخته است اما فرقه های دیگر شیعه مثل نصیریه که روحیاتی همچون شعوبیه داشته اند رویکردی به روایت ازلی کردن نوروز داشته اندمثلا در یکی از کتابهایشان گفته اند سلمان فارسی که 300 سال زیست اسرار نوروز را به امامان  بیان می کردند که البته اسرار آن بر ائمه روشن بوده است  در مجموع باید گفت ائمه معصومین و علمای تشییع بالعکس اهل تسنن که آیین نوروز را آیین مجوس دانسته و قائل به محو شدن آن بود نسبت به نوروز با انعطاف وبا نگاه تنزیه ،تصفیه و تصحیح و برداشتن مظاهر شرک بوده روی خوشی نشان داده  و خدا پرستی و به یاد خدا بودن را در سنت های زیبای ایرانی وارد کرد ه است  مناسب است هنگامی که  اسلام به  سنت زیبای ایرانی احترام گذاشته و آن را امضا نموده است ایرانیان هم  ضمن برگزاری مراسم و سنن عید نوروز در احترام شهادت دخت نبی اکرم حرمت و توجه ایرانیان را به احکام و آموزه های اسلامی بیش از پیش نشان دهند.