به گزارش قدس آنلاین، خطبه فدکیه حضرت زهرا (س) که با هدف روشنگری و بیدارسازی جامعه نسبت به غصب فدک و خطاب به غاصبان فدک و حق ولایت امیرمومنان (ع) ایراد شده اما دامنه اثرگذاری آن در تاریخ گسترانیده شده و منشوری متقن از احکام و آموزه های اسلام ناب را مقابل مخاطب تصویر کرده است؛ از این رو، در گفتگویی با حجت الاسلام والمسلمین سید عبدالفتاح نواب، استاد تاریخ اسلام و  رئيس دبيرخانه شوراي عالي حوزه عمیه قم درباره تاثیرات سیاسی اجتماعی این خطبه به بحث و بررسی پرداخته ایم که مشروح آن در ذیل می آید:

آیا برای اثبات تعلق داشتنِ فدک به حضرت زهرا (س) مستندات تاریخی روایی در منابع اهل سنت و شیعه وجود دارد؟

باید توجه داشت خطبه فدکیه در پی غصب فدک و برای بیان اهمیت این منطقه برای خاندان رسالت ایراد شده، چراکه فدک یادگار پیامبر اکرم (ص) برای حضرت زهرا (س) بوده است و ایشان این باغات را به دخترشان واگذار کرده بوده اند.

امین الاسلام طبرسی در «تفسیر مجمع البیان» در تفسیر آیه « وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ » روایتی از امامان باقر و صادق علیهماالسلام نقل می کند که این روایت را ابوسعید خدری از علمای اهل سنت نیز  ذکر کرده است و می گوید: «وقتی این آیه بر پیامبر گرامی اسلام (ص) نازل شد، ایشان فدک را به حضرت زهرا (س) عطا کردند و قبل از وفات نبی اکرم (ص) سه سال در اختیار حضرت زهرا (س) بود.»

چراکه فدک متعاقب خیبر در اختیار پیامبرگرامی اسلام ص قرار گرفت، یعنی اوایل سال هفتم هجری و فدک مدت کمی بعد از آن به اسلام واگذار شد و یهودیان گفتند به شرط اینکه دچار درگیری و جنگ نشویم، فدک را به شما می دهیم.

این مطلب را سیوطی در «درالمنثور» از ابن عباس نقل کرده که می گوید: «وقتی این آیه نازل شد، حضرت رسول (ص) فدک را به حضرت زهرا (س) بخشیدند.»

غیر از این دو مفسر، محدثینی از جمله هیثمی در مجمع الزواید و ذهبی در «میزان الاعتدال» و متقی هندی در «کنز العمّال» که از محدثین شهیر و مورد وثوق اهل سنت هستند،  این مطلب را نقل کرده اند.

آیا فدک از نظر اقتصادی دارای اهمیت شایان توجهی بوده است، آیا تخمینی در این باره در تاریخ وجود دارد؟

اینکه فدک دارای اهمیت بالا بوده است را سیدبن طاووس در «کشف المحّجه» از شیخ عبدالله  بن حماد انصاری نقل کرده که بالغ بر 70 هزار دینار درآمد فدک بوده است.

همچنین، درباره بالا بودن درآمد فدک نقل شده که وقتی جنگ «رده» در زمان خلیفه اول رخ داد، و قبل از آن خلیفه درصدد باز گرداندن فدک به حضرت زهرا (س) برآمده بود،  برخی از اصحاب گفتند درآمد جنگ رده را از کجا بپردازیم؟ و برای تقویت بنیه مالی حکومت از آن استفاده کردند.

بنابر نقل تاریخ، درآمد فدک به قدری بود که در اختیار هر کس قرار می  گرفت، قدرتی برتر به او می بخشید؛ پیامبر اکرم (ص) نیز از این باب آن را به دخترشان بخشیدند تا در مسیر برنامه های اصلاحی و کمک به تقویت بنیه اسلام و مسلمانان هزینه اش کنند.

علاوه بر این، فدک در اختیار هر کس که می بود می توانست با قدرت اقتصادی ناشی از درآمد آن، نقش آفرینی کند. با توجه به برخی نقل ها همچون ابن ابی الحدید معتزلی گفته است که نخلستان های فدک به اندازه نخلستان های کوفه است، در حالی که کوفه در جوار رود فرات و منطقه ای وسیع و حاصلخیز بوده است.

سرنوشت فدک بعد از غصب و خارج کردن اختیار آن از دست حضرت زهرا (س) چه شد؟

فدک در طول تاریخ در موارد متعدد دست به دست شده است، در زمان خلفای اول تا سوم در دست حکومت بود، در زمان حاکمیت امیرالمومنین (ع) درآمد آن صرف مسلمانان شد.

در دوران بنی امیه جز عمربن عبدالعزیز که به نوعی آن را به فرزندان حضرت زهرا (س) باز گرداند، باقی آنها با فدک مثل مال شخصی با آن برخورد می کردند، حتی معاویه آن را به سه بخش تقسیم کرد (فدک بسیار بزرگ و پردرآمد بوده است) بخشی برای یزید، بخشی برای مروان و بخشی برای عمرو بن عثمان.

در تاریخ است که وقتی اموال فدک در اختیار عبدالعزیز قرار گرفت، وی فدک را بین فرزندان خود به ارث گذاشت، یعنی ملک حضرت زهرا (س) را بنی امیه مانند مال خودتقسیم کردند!

اما عمربن عبدالعزیز، سهم دیگر برادران را گرفت و در اختیار فرزندان حضرت زهرا (س) قرار داد اما بعد از او یزید بن عبدالملک از اهل بیت (ع) پس گرفت.

در دوران بنی عباس، سفاح، نخستین خلیفه عباسی فدک را در اختیار عبدالله بن حسن بن الحسن (ع) قرار داد، اما منصور آن را پس گرفت، پس از وی فرزندش مهدی فدک را به فرزندان حضرت زهرا (س) پس داد و بعد از او  موسی فرزندش مجددا آن را از اهل بیت (ع) باز ستاند!

با روی کار آمدن مامون و تلاش او برای نزدیک شدن به اهل بیت (ع) برای در اختیار داشتن حکومت عباسیان و علویان به صورت توامان، که ولایت عهدی امام رضا (ع) و برگزیدن امام جواد (ع) به دامادی را نیز در همین مسیر انجام داد، فدک به اهل بیت (ع) پس داده شد اما متوکل عباسی آن را پس گرفت و به عنوان خالصه مال در اختیار عبدالله بن عمر  بازیار قرار داد، از این تاریخ دیگر سرنوشت فدک در تاریخ ملک افراد شده است!

امروز منطقه فدک با عنوان الحائط (دیوار) مورد توجه است، قبل از خشکسالی، این منطقه به قدری آباد بوده که برای حفظ نخلستانها و منطقه مسکونی دور تا دور آنرا با دیوار محصور کردند اکنون از طریق عکس های فضایی این و دیوارهای این منطقه که گستردگی فراوان دارد، مشخص است.

فدک به قدری مهم بوده که دعبل خزاعی، شاعر قرن سوم وقتی مامون فدک  را به اهل بیت عصمت و طهارت (ع) باز گرداند، سرود:

اصبح وجه الزمان قد ضحکا                    برد مامون هاشم فدکا

«از اینکه مامون فدک را به فرزندان پیامبر گرامی اسلام (ص) باز گرداند، زمانه با سرور و خوشحالی رو به رو شد.»

خطبه فدکیه حضرت زهرا (س) دارای چه تاثیرگذاری های سیاسی اجتماعی در تاریخ اسلام بوده است؟

حضرت زهرا (س)  وقتی دیدند فدک غصب و با امیرمومنان علی (ع) بی مهری شد، برای روشنگری و بیدارسازی و تلنگر زدن به جامعه نسبت به آنچه در حال وقوع است، در مسجد خطبه فدکیه را ایراد کردند.

درباره چرایی خطبه خوانی حضرت (س) باید گفت کسانی که می توانستند در این باره سخن بگویند هیچ کدام جایگاه شایسته و مقبول حضرت زهرا (س) را نداشتند، چراکه ایشان یادگار پیامبر (ص) بودند و مردم در یاد داشتند که رسول خدا (ص) درباره حضرت زهرا (س) صحبت های بسیاری کرده اند، لذا جایگاه حضرت زهرا (س) به عنوان یادگار پیامبر (ص) را هیچ یک از صحابی نداشتند و حتی امیرمومنان (ع) هم نمی توانستند، چنین دفاعی کنند.

اما اینکه در خطبه فدکیه که نسبتا طولانی است چه بیان شده باید گفت فدک در اختیار هر کسی بود می توانست قدرت را جابه جا کند، از این رو، حضرت زهرا (س) برای اینکه حاکمیت در راستای  نظر پدر بزرگوارشان در اختیار کسی باشد که توصیه کرده بودند، آن خطبه را ایراد و اشاره کردند به آنچه قبل از اسلام حاکم بود و آنچه باید در آینده رخ می داد و در واقع ایشان منشوری برای آینده مسلمانان با ایراد این خطبه ترسیم کردند.

در تاثیرگذاری سیاسی اجتماعی خطبه فدکیه باید توجه داشت، بعد از ایراد این خطبه شکافی در نگرش مسلمانان ایجاد و مردم از آنچه اتفاق افتاده بود ناراحت شدند، همین امر زمینه ای فراهم آورد که حکومت وقت نسبت به بازگرداندن فدک به حضرت زهرا (س) متمایل شود.

چراکه حضرت زهرا (س) با ایراد این خطبه تمام حربه های طرف مقابل را خنثی کردند، از جمله اینکه پیامبر (ص) از خود ارث نمی گذارد و آنچه است صدقه محسوب می شود.

آیا دامنه اثرگذاری خطبه فدکیه تا امروزِ جامعه اسلامی نیز گسترانده شده یا خیر در زمان متوقف مانده است؟

برخی سوال می کنند که این روایت پیامبر (ص) که فرمودند: «از من چیزی به ارث نمی ماند جز صدقه» شامل فدک نمی شود؛ درست است اگر پیامبر (ص) فرمودند هر چه ما ارث می گذاریم صدقه است، شامل فدک نمی شود چراکه فدک در زمان حیات پیامبر (ص) در اختیار اهل بیت (ع) بوده و به عنوان ماترک رسول خدا (ص) محسوب نمی شود.

اگر پیامبر (ص) واگذار نکرده بودند و در اختیار امیرالمومنین (ع) و حضرت زهرا (س) نبود و همچنان دست پیامبر (ص) روی این مال بود، شاید تشکیک ممکن می شد اما وقتی آن را در زمان حیات واگذار کرده اند، نمی شود آن را جزء ترکه پیامبر خدا (ص) دانست.

علاوه آن که آن حضرت با استناد به آیات قرآن به این روایت پاسخ فرمودند.

آیا دلیل اصرار و پافشاری حضرت زهرا (س) بر بازپسگیری فدک آیا صرفا جنبه های مادی  ناشی از آن باغات بود، یا حضرت زهرا (س) هدفی دیگر داشتند؟

حضرت زهرا (س) درصدد بودند آنچه را که پیامبر (ص) به عنوان برنامه در نظر داشتند، تحقق ببخشند یعنی اهل بیت (ع) اداره کننده معنوی ومادی جامعه باشند و برای حمایت اهل بیت (ع) قدرت اقتصادی نیاز بود که این پشتیبانی اقتصادی با در اختیار داشتن فدک محقق می شد.

انتهای خبر/