از جمله وظایف متفکران و اندیشمندان دینی این است که از لابه لای آیات قرآن کریم با تحلیل سیره وسنت پیشوایان دین و با بررسی نظریات مراجع و دانشمندان مذهبی، نظر اسلام را راجع به تمام جنبه های حیات انسان و مسائل مبتلا به جامعه و مردم تبیین کنند. یکی از موضوعاتی که گاهی در محافل و مناظره های علمی ودینی و حتی در نوشته ها محل مناقشه و جدل است جایگاه شادی و نشاط در دین اسلام و تکلیف مسلمانان به آن است.

ابوعلی سینا درکتاب اشارات وتنبیهات از نظریه ارسطو بهره مند شده است و گفته است نشاط چهارمرتبه دارد: نشاط حسی، نشاط تخیلی، نشاط توهمی، نشاط تعقلی.

در حدیث مشهور جنود عقل وجهل، امام صادق (عَلیه السَلام)می فرمایند: از جمله سربازان عقل نشاط می باشد.

اما درباره تعریف شادی آمده است که شادی احساس مثبتی است که از حس ارضاء و پیروزی بدست می آید و در تعریف تعریف حزن ذکر گردیده است که حزن حالات ناگواری و دردناکی است که از اطلاع بر انجام نشدن یکی از هدف ها و آرزوها به انسان دست می دهد. علاوه بر این نشاط از ریشه نشط گرفته شده است و همانگونه که خداوند در قرآن می فرماید: وَ النّازِعاتِ غَرقاً *وَالنّاشِطاتِ نَشطاً ؛ سوگند به فرشتگانی که به سختی جان ها را بر می کنند* و فرشتگانی که جان مومنان را بامدارا می گیرند. پس نشاط باز کردن گره ها با آرامی و مدارا و نشاط اجتماعی یعنی باز کردن گره ها اجتماع به آرامی و مدارا است.

 در اسلام به امور شادی و نشاط آور فراوان اشاره شده است که عبارتند از:

تفریحات سالم از جمله: مسافرت. چنانکه پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) فرموده اند: سفر کنید تا سالم و تندرست باشید. البته مسافرت هایی که به منظور هوس رانی و عیاشی صورت می گیرد مذموم شمرده شده است.

ورزش: به نحوی که در اسلام سفارش به اسب سواری- تیر اندازی و شنا شده است.

مطالعه: حضرت علی (عَلیه السَلام) در این باره فرموده اند: با مطالب حکیمانه نوین و شگفت، جان های خود را نشاط دهید زیرا روان هم مانند بدن خسته می شود.

با این حال قرآن کریم 25 بار از لفظ شادی با کلمات (فرح- یفرحون) استفاده کرده است که بعضی از آن ها را ممدوح و بعضی را مذموم شمرده شده است. در قرآن شادی هایی که منجر به سرکشی و بد مستی می شود مذموم و شادی هایی که به خاطر فضل و بخشش الهی می باشد ممدوح شمرده شده است.

البته حزن هم مانند شادی چهار مرتبه دارد:(حسی-تخیلی-توهمی-تعقلی) واسلام حزنی راقبول دارد که تعقلی باشد .با این وجود گاه حال وهوایی که به جوانی در ایام محرم دست می دهد یا قرائت زیارت عاشورا و یا دعای ندبه با وجود اینکه ظاهرا حزن و اندوه می باشد اما موجب به وجود آمدن نشاط تعقلی می شود. گاه محافل انس با قرآن و تاثیر آوای دلنشین کلام خدا بر دل و جان انسان با وجود اینکه حالتی حزن انگیز دارد اما موجب به وجود آمدن نشاط تعقلی می شود.

با این دیدگاه خصوصیات افراد با نشاط تعقلی چه از ناحیه شادی و چه از ناحیه حزن واندوه بدین شرح می باشد:

مردم دوست و دارای عزت نفس بالا بوده و اغلب خود را باهوش و پایبند به اصول اخلاقی می دانند و با دیگران بهتر کنار می آیند و سالم تر از دیگران هستند، برخود مسلط هستند، اغلب خوش بین هستند، برون گرا هستند.

اسلام حتی برای از بین بردن حزن و اندوه علاوه بر ارشادات عملی ، برطرف شدن حزن و یابرخورداری از برکات شادی را به درگاه الهی پیوند می دهد که ادعیه ای در این زمینه از لسان ائمه طاهرین وارد شده است.مثلا بهترین دعا برای از بین بردن غم و اندوه عبارت است از: یا فارِجَ اَلهَمِّ، یا کاشِفَ الغّم، یا رَحمنَ الدُّنیا والاخِرهِ وَ رَحیمهَما فَرِج هَمّی وَاکُشِف غَمّی یا اللهُّ الواحِدُ الاَحَدُ الصَّمَدُ الّذی لَم یَلِد ولَم یولَد و لَم یَکُن لَهُ کُفُواً اَحَدُ اَعصُمنی و طَهّرنی وَاذَهِب بِبَلیتَّی؛

و بهترین دعا برای شادی: اَللهُمَ صَلِ عَلی مُحمَدٍ وآلِ مُحمَد وَاقسَم لی مِن کُل سرورٍ ومِن کُلِ بهجهٍ.

شادی آن شادیست کز جان رویدت                           تا درون از هر ملالی شویدت

وَر نَه آن شادی که از سیم و زر است                         آتشی دان کاخرش خاکستر است.

* حجت الاسلام حسن بابایی حسکویی/مدرس حوزه و دانشگاه