مکاتب دینی و غیر دینی به گونه‌ای می‌کوشند تا طرحی جامع برای سبک زندگی انسانها تنظیم کنند. اما ارائه بهترین سبک برای زندگي، تنها از کسانی بر می‌آید که آگاه از ویژگی ها و مصالح بشر بوده و تمام تلاششان در جهت سعادت انسانها خلاصه شود. مصداق کامل این افراد، ائمه معصومین‌علیهم‌السّلام هستند که حیاتشان را وقف هدایت و سعادت بشر نمودند. حضرت امام علی‌بن‌الحسین(ع) نیز با توجه به شرایط زمان خود، از طریق دعا راه سعادت را برای مردم هموار نمود. صحيفه‌سجّاديه‌که يكي از متون‌دعايي‌بر جاي‌مانده‌از این امام همام است، افق‌هاي‌مختلفي‌را در جهت هدایت و سعادت بشر مي‌گشايد. يكي‌از اين‌افق‌ها، تبيين سبک زندگی اسلامی است.
نوشتار پیش‌رو، ماحصل گفتوگو با دکتر راضیه علی‌اکبری، صحیفه پژوه و مدرس دانشگاه و برگزیده جشنوارة دوسالانة صحیفه سجّادیه است.
برای شروع لطفاً تعریفی کلی از سبک زندگی و انواع آن ارایه بفرمایید.
معمولاً محققان و نویسندگان برای بررسی سبک‌های مختلف زندگی به شاخص سازی در زمینه مصرف مادی، فرهنگی و نحوه گذران اوقات فراغت مبادرت می‌ورزند. طبق این تقسیم بندی، می‌توان به دو نوع سبک زندگی اسلامی(یا مذهبی یا بومی) و غربی اشاره کرد. بنابراین بر اساس این تقسیم‌بندی، سبک زندگی ارتباط وثیقی با مفهوم هویت می‌یابد و سبب می‌شود دو هویت جداگانه بر اساس غالب بودن هر کدام از مؤلفه های هویت ساز شکل بگیرد. هویتی که بر خاسته از ارزش‌و باورهای مذهبی و دینی است یا هویتی که در سبک زندگی غربی متجلی و به قبول الگوها و ارزشهای غربی درباره نحوه پوشش، خوراک، کار و فراغت منتج می شود.
اختلاف دو سبک زندگی اسلامی و غیر اسلامی از چه نشأت می‌گیرد و مهمترین آسیب پیروی از سبک زندگی غربی را در چه می دانید؟
هر منشی از بینش خاصی نشأت می‌گیرد و هر سبکی از زندگی ـ خواه از مکتبی الهی نشأت گرفته و خواه ضد دین باشد ـ بر بنیادهای فکری و عقیدتی استوار است. تفاوت بنیادی سبک زندگی اسلامی و غیر اسلامی نیز در نوع تفکر و باور آن دوست. وجه تمایز اولیه نگرش اسلام و غیر اسلام به سبک زندگی در مسأله «هستی‌شناسی» و نوع جهان‌بینی است. جهان‌بینی غیر اسلامی، بر اساس نگرش نفی خدا و قیامت از جهان هستی شکل گرفته است و تمام هستی در جهان مادی و طبیعی خلاصه شده است که هیچ آفرینندة دارای شعور و ادراک، خارج از عالم ماده ندارد و هر چه هست در همین عالم ماده است و چیزی به نام ماورای طبیعت و خداوند و عالم دیگر (قیامت و رستاخیز) وجود ندارد و وجود انسان در بعد مادی او خلاصه می‌شود که با مرگ از بین می‌رود یا تغییر به اجزای دیگر مادی می‌شود. اما سبک زندگی اسلامی مبتنی است بر جهان‌بینی الهی و اعتقاد به خدای یگانه، زندگی ابدی و همچنین بعثت پیامبران توسط خدا برای هدایت بشر، به سوی کمال نهایی و سعادت دنیا و آخرت. بنابراین در هستی شناسی اسلامی، محور هستی «خداست»، و همه چیز حول رضایت او می‌چرخد؛ اما در هستی شناسی غیر اسلامی «انسان» محور هستی است و همه چیز حول محور خواسته‌های انسان است.
تمام آسیبهایی که سبک زندگی غربی در جامعه اسلامی ایران به وجود آورده عموماً برگرفته از یک پیامد سوء فرهنگ غربی است و مقابله با آن می‌تواند بسیاری از مشکلات جامعه کنونی را مرتفع سازد. پیامدی با محوریت سکولاریسم، اومانیسم و لیبرالیسم که عبارت است از «فردگرایی». در فردگرایی، غریزه و امیال انسانی بر ارزشها و رفتارها تقدم دارد و دولت، جامعه و خرد را در مسیر امیال خود می‌خواهد و در اولویت بخشی نیازهای فردی بر نیازهای گروهی، گرایش به خودمختاری دارد. اين پيامد، آسیب‌زا ترین اثر نفوذ فرهنگ غرب در جامعه اسلامی است که تاکنون پیامدهای گسترده‌ای در تغییر و تحول سبک زندگی اسلامی داشته است.
از جمله آسیبهایی که امیال فردگرایی موجب آن می‌شود عبارتند از: قبح‌زدایی از رذایل اخلاقی، بی توجهی به حقوق دیگر افراد جامعه، افزایش سن ازدواج، کاهش جمعیت و افزایش طلاق. به عبارت دیگر: چون فرد «دلش می‌خواهد»، با هر نوع تیپ و پوششی در اجتماع حضور پیدا می‌کند و اصلاً نوع دیدگاه سایر افراد جامعه برایش اهمیتی ندارد. همچنین چون فرد «دلش نمی‌خواهد» ازدواج کند، تشکیل خانواده نمی‌دهد؛ چون «دلش نمی‌خواهد» بچه‌دار نمی‌شود و جمعیت کشور را با مشکل مواجه می‌سازد؛ چون «دلش نمی‌خواهد» زندگی مشترک را ادامه نمی‌دهد و طلاق می‌گیرد و این می‌شود که پس از ورود مدرنیته به جامعه اسلامی، روز به روز به آمار طلاق افزوده می‌شود. در حالي‌که در سبک زندگی اسلامی بر اساس آموزه‌های قرآن کریم، «انسان»، مدار و محور ارزشها نیست، بلكه باید بدان پایبند باشد. از این رو پایبندی به سبک زندگی اسلامی موجب سامان بخشی به زندگی فردی و اجتماعی افراد و دوام و استحکام خانواده‌ها می‌گردد.
درحالی که قرآن کریم و سیرة ائمه معصومین(ع) ، بهترین و قابل اعتمادترین منبع برای سبک زندگی اسلامی است. مبانی سبک زندگی اسلامی در قرآن عبارتند از :«ایمان و عمل صالح»؛ چنانچه در سوره نحل، آیه 97 می‌خوانیم: «هر کس از مرد يا زن که کار شايسته‌ای کند در حالی که مؤمن باشد، قطعاً او را با زندگي پاکيزه‌اي، حيات مي‌بخشيم و مسلماً به آنان بهتر از آنچه انجام مي‌دادند، پاداش خواهيم داد». در جاي جاي این کتاب زندگی، اشارات بسياري به چگونگی سبک زندگی شده است که انس با قرآن کریم می‌تواند ما را بدان نزدیک سازد. همچنین مطالعة سیره امامان معصوم(ع) و کتابهایی که منسوب به ایشان است از جمله نهج‌البلاغه و کتاب صحیفة سجّادیه می‌تواند چراغ راه ما در انتخاب مسیر و نوع سبک زندگی باشد.
مبانی زندگی اسلامی در صحیفه سجّادیه و تأثیر و نقش آن در ارتقای سبک زندگی اسلامی چگونه است؟
مفاهیم گسترده دعا افزون بر ثمرات فردی، مایة رشد و تعالی جامعه نیز می‌گردد. استفاده از این روش، در سبک زندگی امام‌سجّاد(ع) نسبت به دیگر ائمه(ع) نمود بیشتری دارد، زیرا در آن شرایط، اختناق حاکم پس از شهادت امام حسین(ع) که به دست حکومت فاسد یزید ایجاد شده بود و رعب و وحشت را بر مردم مستولی کرده بود، ایجاب می‌کرد از یک شیوه غیرمستقیم برای تبلیغ و حفظ دین و ترویج سبک زندگی اسلامی بهره گرفته شود. صحیفةسجّادیه، پس از قرآن مجید و نهج‌البلاغه، بزرگترین و مهمترین گنجینة گران بهای حقایق و معارف الهی بشمار می‌رود، به‌طوری که آن را «أخت القرآن»، «انجیل اهل بیت علیهم‌ا‌لسلام» و «زبور آل محمد علیهم‌السّلام» نامیده‌اند.
بنابراین می‌توان گفت مبانی زندگی در دین اسلام بر سه مبنای عقاید، احکام و اخلاق پایه‌گذاری شده و مبانی سبک زندگی امامان معصوم(ع) نیز بر پایه همین سه اصل استوار است. در اسلام توجه به این مبانی براي تأمين سعادت دنيا و آخرت انسانها کافی است و اگر زندگی اجتماعی و سیاسی افراد نیز بر پایه همین مبانی استوار باشد، حیات طیّبه محقق خواهد شد.
نقش مبانی اعتقادی در جهت دهی به سبک زندگی مسلمانان چیست؟
عقايد مذهبي نه تنها در بینش افراد و جهت دهی در سبک زندگی، بلکه حتی در سلامت رواني انسان نیز دخیل است. بررسی‌ها نشان داده‌اند باورهای مذهبي سبب افزايش سلامت افراد شده و رابطه مستقيمي با قدرت انطباق با محيط دارد. بنابراین دينداري، شرايط سبک زندگی بهتری را فراهم می‌آورد. قرآنکریم نیز مسأله تأثیر اعتقادات در سبک زندگی و نفوذ بينش در منش را بارها مطرح نموده و تأکید دارد اعتقادات صحیح و ایمان سبب بروز رفتارهاى شایسته از یک انسان مؤمن و در نتيجه تحقق زندگي‌ای به سبک الهی مىشود؛ چنانچه فرمود: «قل کل یعملُ على شاکِلَتِهِ؛ بگو هر کس طبق شخصیت و خلق و خوى خود عمل مىکند» (اسراء/84). «شاکله» در اصل از ریشه «شکل» به معنای «دربند کردن حیوان» است. از آنجا که سجایا و عادات هر انسانى او را مقید به رویّهاى ثابت مىکند به آن «شاکله» مىگویند، می‌توان گفت «شاکله» همان هویّت و شخصیت درونى هر انسانى است که عواملى متعدد از قبیل روحیّات و افکار و اعتقادات شخص، در شکلگیرى آن مؤثر است. بنابراین بین اعتقادات انسان و سبک زندگی او ارتباط دو سویه برقرار است. برای نمونه باور به توحید، به عنوان اساسی ترین باور اعتقادی مسلمانان که بارها در صحیفه‌سجّادیه مورد تأکید واقع شده است، آثار و پیامدهای بسیاری در سبک زندگی انسان دارد، از جمله: دوری از غفلت، خوف و رجا، تقوا، عزت طلبی، روحیه سپاسگزاری، آرامش، فروتنی، رضا و تسلیم، توکل و آخرت باوری. همچنین باور به معاد آثار بسیار مثبتی در جهت دهی سبک‌زندگی دارد که مهمترین آنها عبارتند از: بی‌اعتنایی به جلوه‌های فریبندة دنیا، کنترل غرایز و احساس مسؤولیت در زندگی.
در صحیفه سجّادیه چه مواردی جزو مبانی اخلاقی سبک زندگی شمرده شده است؟
مهمترين مبناي اخلاقی در صحیفه سجّادیه باور به «توحيد» است. اهميت این مبنا، به دليل آثار آن در حيات فردي و اجتماعي انسان‌هاست. به گونه‌ای که شاید بتوان گفت تنها وجود خداست که پشتوانه‌ای برای ارزشهای اخلاقی قرار می‌گیرد. اعتقاد انسان به خدا و برداشتي كه از اوصاف الهي دارد، در شؤون مختلف زندگي او، انگيزه‌ها، نيّت‌ها، داوري‌ها و اعمال او مؤثر است و شخصيت ويژه‌اي براي فرد مي‌سازد و سبک او را تغيير مي‌دهد. این اعتقاد، ريشه رذايل اخلاقي را در انسان مي‌خشكاند. همان‌گونه كه مهمترين انگيزه رعايت اخلاق را براي رسيدن به همه خيرات در انسان زنده مي‌كند.
امام سجّاد(ع) در صحیفه سجّادیه چگونه سبک زندگی را جهت دهی نموده‌اند؟
حضرت امام سجّاد(ع) با توجه به شرایط زمان خود، از طریق «دعا» راه سعادت را برای مردم هموار نمود. صحيفه‌سجّاديه‌که يكي از متون‌دعايي‌بر جاي‌مانده‌از این امام همام است، افق‌هاي‌مختلفي‌را در جهت هدایت و سعادت بشر مي‌گشايد.
يكي‌از اين‌افق‌ها، تبيين سبک زندگی اسلامی است. امام سجّاد(ع) در صحیفه سجّادیه مبانی اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی زندگی را در تمام ابعاد آن برای ما تشریح فرموده‌اند که می‌توان در سبک زندگی از آنها بهره برد.
اما به طور کلی می‌توان گفت امام سجّاد(ع) در جهت دهی سبک زندگی بر محور باور به وجود خدای یگانه در لحظه لحظه زندگی و نیز تأسی به اهل بیت(ع) تأکید بسیاری دارند.
نظر شما