سال 201 ه.ق است. جارچیان شهرپذیرفتن ولایتعهدی حضرت رضا(ع) رابه گوش مردم میرسانند وخبر دهان به دهان میچرخد. مامون شادمان است. بالاخره توانسته به اجبارو زور فرزند رسول خدا(ص) را به خراسان بیاورد و بعنوان ولایتعهد به مردم معرفی کند. وزیر را فرا می خواند و به ضرابخانه ها دستورضرب سکه هایی را می دهد که نام مبارک امام(ع) به عنوان ولیعهد درروی آنها حک شود.

سکه ها را به حضور مامون می آورند. با خوشحالی مشتی سکه را برمی دارد اما ناگهان جمله ی امام(ع) درپای قرارداد ولایتعهدی  را به خاطرمی آورد و چهره درهم میکشد.

امام(ع) پای برگه قرارداد با خط خود نوشتند: فقبلت ولایه عهده ان بقیت بعده و انی یکون هذا و بضد ذلک تدلان الجامع و الجفر: اگر پس از او بمانم ولایت عهدیش را قبول می کنم. (پیشگویی امام در خصوص شهادت خود قبل از مامون).

 وحال سکه های ولایتعهدی امام رضا(ع) از میان ضرابخانه های کاهگلی سال 201ه.ق ازمیان هزارتوی زمان عبورمی کنند وپس ازقرنها اکنون درحرم بهشتی حضرتش میتوان چندتایی ازآنها را در"گنجینه مسکوکات " به نظاره نشست.

درهم های نقره دوران ولایتعهدی امام علی بن موسی الرضا علیه السلام 

  بر روي سكه ضرب اصفهان که در204ه.ق ضرب شده و توسط خانم گلی خانم مادرسردارشهید محمد رضا فردچیان فرمانده سپاه اندیمشک به موزه اهدا شده ؛آمده است: « لله محمد رسول الله المأمون خليفه الله مما امر به الامير الرضا ولي عهد المسلمين علي بن موسي بن علي بن ابي طالب ذوالرياستين » و در حاشيه آن نوشته شده « محمد رسول الله ارسله بالهدي و دين الحق ليظهره علي الدين كله و لو كره المشركون»در پشت سكه عبارت « لا اله الا الله وحده لا شريك له المشرق » ديده مي‌شود.

در حاشيه داخلي پشت سكه عبارت« بسم الله ضرب هذا الدرهم ... اصفهان سنه ثلث و مأتين » و در حاشيه بيروني آن عبارت « لله الامور من قبل و من بعد و يومئذ يفرح المؤمنون بنصر الله » آمده است.

سکه های ولایعهدی حضرت ثامن الحجج علی بن موسی الرضا علیه السلام در شهرهای مرو، سمرقند، فارس، اصفهان، محمّدیه (ری) و نیشابور و در فاصله سال های 202 تا 204 ق. ضرب شده اند.

****

مسافرزمان میشوم و به دنیای باستان سفرمیکنم. آنجا که مردم برای تجارت ازمبادله کالا به کالا استفاده می کردند تا اینکه به مرور زمان بشر به این فکر افتاد تا  به جای کالا از چیزی استفاده کند که هم با ارزش باشد وهم فساد ناپذیر و این ویژگی ها را درفلزاتی چون طلا و نقره و مس یافت.

به این ترتیب اولین "حلقه های فلزی" شکلی که هم جنبه مبادلاتی و هم تزیینی وارد عرصه تجارت شدند. نمونه هایی ازاین فلزات نیز با اشکال گوناگون درمصر، بین النهرین و جنوب و غرب ایران با قدمتی حدود دوهزارسال پیش ازمیلاد کشف شده است.

نخستین سکه های  طلا و نقره جهان در قرن 7 ق.م. در پادشاهی لیدی (در غرب آسیای صغیر یا ترکیه امروزی) با نقش نیم تنه ای ازشیر که به گاومیشی حمله برده بود و در این ناحیه به نام کرزوس، «کرزوئید» نامیده می شدند ضرب گردید.

به سراغ  نخستین سکه ی ایران میروم. "شِکِل نقره هخامنشیان" . نخستین سکه های ایران توسط داریوش اول هخامنشی به نام های دَریک یا زَریک (طلا) و سیکل یا شِکِل (نقره) تقریبا بیضی شکل و با نقش پادشاه با لباس بلند به شکل یک کماندار پارسی که زانو زده و با دست چپ درحال کشیدن زه کمان است و در دست راستش خنجری دیده میشود .درپشت سکه ها ، یک فرورفتگی مستطیل شکل است و در ضرابخانه های واقع در غرب امپراطوری ایران درسال 547ق.م  درمدتی حدود دو قرن یعنی از زمان فرمانروائی داریوش اول تا سقوط امپراطوری هخامنشی  تقریبا بدون تغییری در ظاهر، وزن و عیار ضرب شدند.

"تِترا دِراخم نقره اسکندر سوم مقدونی"یکی دیگرازسکه هاست. تصویر روی سکه نقره تترا دراخمایی (چهار درهمی)  اسکندر سوم مقدونی، نیم رخ هرکول، پهلوان اسطوره ای یونان باستان را با کلاهی از پوست شیر و پشت سکه زئوس (الهه بزرگ خدایان یونان باستان) و نام اسکندر به خط یونانی را نشان می دهد.

"سكه طلاي مردآويج بن آل زيار"مردآويج بن آل زيار،بنيانگذار سلسله آل زياراست. سکه دينارمردآويج ضرب ماه البصره (نیهاوند) در 322 ق. مي باشد. متن روي این سكّه «لله [ال] امر من قبل و من بعد يومئذ يفرح المؤمنون بنصرالله بسم الله ضرب هذا الدينار بماه البصره سنه اثنين و عشرين و ثلثمائه » و «لااله الاالله وحده لا شریك له ابوالقاسم بن اميرالمؤمنين مرداويج بن زيار» و متن پشت سكّه «محمّد رسول الله ارسله بالهدي و دين الحق ليظهره علي الدين كله ولوكره المشركون» می باشد.

****

درمیان تاریخ درکنار سکه هایی که راه دور ودرازی را ازشهرهای دور ونزدیک وازمیان همیان ها و صندوق های چوبی آمده اند و هزاران هزاربار دست به دست گشته اند؛قدم  میزنم. شاید اگرمی شد پای درد ودل و خاطرات یکی ازآنها نشست برایت گوشه ای ازتاریخ را ورق میزد و سرگذشت دستهایی که گاه پر و گاه خالی ازآنها میشده اند  یا گره هایی که ازمشکلات خانواده ای گشوده اند  را روایت می کرد.

به دیدن بقیه سکه ها می روم و بعضیشان توجهم را بیشتربه خود جلب می کنند.

"درهم نقره اولجايتو با نام دوازده امام (ع) شیعیان"سلطان محمّد خدابنده (اولجايتو)هشتمين ايلخان مغول بود .این سکه در اواخرحکومتش و پس از تشرف وی به مذهب تشیع در كاشان ضرب شده است. متن روي سكه «ضرب في ايام الدولة المولي السلطان الاعظم مالك الرقاب الامم اولجايتو سلطان غياث

الدنيا و الدين خدابنده محمد خلدالله ملكه» و متن پشت سكه «لااله الاالله محمد رسول الله علي ولي الله اللهم صل علي محمد و علي والحسن و الحسين و علي و محمد و جعفر و موسي و علي و محمد و علي و الحسن و محمّد». اولجايتو در كودكي با نام مسيحي نيكولا تعميد يافته بود ولي پس از چندي بودائي

شد و پس از آن به دين اسلام مشرف شد و مذهب حنفي را اختيار كرد ولي پس از مدتي مناظره با علامه حلّي و نظام الدين مراغه اي مذهب تشيع را پذيرفت و دستور داد كه نام دوازده امام (ع) را بر روي سكّه ها ضرب كنند.

"سکّه دو درهمی نقره ساتی بگ خاتون " دختر ابوسعید؛ نهمین و آخرین ایلخان بزرگ مغول که تنها ایلخان زن مغول است که با اجبار اطرافیانش در سال 739 ق. مدعی سلطنت شده و در پایان همان سال از حکومت معزول گردید. در سال 739 ق. و در شهر حصن ضرب شده است و 33/1 گرم وزن دارد ودر دارالضرب حِصن، از شهرهای پربرکت دیار بکر بود که سابقه تاریخی آن به 800 سال می رسد ضرب گردیده است. کتیبه های روی این سکه عبارتند از: «السلطانه العادله ساتی بک خان خلد الله ملکها» در مرکز و «فی سنه (تسع و) ثلثین و سبعمأئه » در حاشیه و کتیبه های پشت این سکه عباتند از: «لا اله الا الله» در دایره وسط و نام پیامبر «(محمّد الأمین) رسول الله» در چهار دایره اطراف دایره مرکزی و نام خلفای راشدین در حاشیه.

"سکه های نقره مفتولی (لاری) شاه طهماسب اوّل صفوی" در دوره صفوی علاوه بر سکه های معمول، سکه های نقره مفتولی نیز ضرب می شدند که شکلی مشابه سنجاق سر داشتند. طرفین این سکه ها دارای کتیبه هایی مشابه دیگر سکه های صفوی است به طوری که در یک طرف کتیبه «طهماسب الصفوی الحسینی خلد الله ملکه»، و در طرف دیگر کتیبه «لا اله الاّ الله محمّد رسول الله علی ولی الله» به چشم می خورد. این سکه ها نخستین بار در لار ضرب شدند و همین امر سبب شد که «لاری» نامیده شوند.

"درهم نقره علی بن بویه (عمادالدوله)" آل بویه، فرزندان ابو شجاع بویه پسر فنا خسرو دیلمی و از امیران محلی شیعی مذهب در شمال ایران بودند که در قرون سوم و چهارم هجری قمری و همزمان با تضعیف خلافت عبّاسیان، بخش بزرگی از ایران را تصرّف نموده و بر مرکز خلافت اسلام تسلط یافتند. این سکه قدیمی ترین سکه آل بویه موجود دراین گنجینه است که نام خلیفه عبّاسی الراضی بالله نیز روی آن دیده می شود؛ این سکه در سال 324 ه.ق در شیراز ضرب شده است.

دراینجا ویترینهای دوره های تاریخی ادامه دارد تا به مسکوکات جمهوری اسلامی  و سپس سکه های ضرب ماشینی کشورهای خارجی  می رسم.

درمیان ویترین های موجود درگنجینه به غیرازاین سکه ها به اشیای  جالب دیگری چون گردنبند،پیشانی بند و جلیقه و...  که با سکه تزیین شده است برمی خورم.

یا نشان دربارکشیک دو حرم مطهرکه ازجنس طلا و نقره بوده و دردوره قاجارروی کلاه ها نصب می شده ؛ یا سکه های نقره یادبود ولادت حضرت رضا(ع) که توسط استان قدس رضوی از دوره قاجار تا پهلوی دوم و پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تاکنون به این مناسبت ضرب گردیده است.

بازدید این بارم نیز از یکی دیگر از گنجینه های" موزه مرکزی آستان قدس رضوی" به پایان میرسد. از پله ها بالا میروم و از موزه خارج می شوم درحالی که هنوز درگوشم صدای کوبیده شدن چکش بر روی سکه ها از ضرابخانه های شهر شنیده میشود.