ازدواج درون گروهی، نامزدی در سنین پایین، گرفتن شیربها و مهریه و دادن جهیزیه و دعوت کردن و مهمانی و همراهی عروس و داماد تا محل سکونت و دست به دست دادن آن ها از جمله اموری بوده است که در امر همسرگزینی در عصر قاجار در میان اقوام گوناگون رواج داشته و تجمل آن بسته به ثروت و مکنت خانواده ها از ساده ترین مراسم تا باشکوه ترین آنان متنوع بوده است. 

بنفشه حجازی در این باره چنین  می نویسد: از یادداشت های سفرنامه نویسان بر می آید که مراسم ازدواج از آغاز حکومت آقامحمدخان تا زمان احمدشاه یکسان بوده و به تدریج ساده تر شده است.

هر چند مراسم ازدواج های درباری ویژگی های خاص خود را داشته ولی چارچوب کلی آن همان آداب و رسوم جاری مبتنی بر عرف و مذهب است. نویسنده تاریخ محمدی درباره مراسم ازدواج حسینقلی خان برادرزاده آقامحمدخان گزارش می دهد: «بعد از حضور مأمورین به استدعای بیگلربیگیان و حکام هر مملکت و ولایت امر چراغان و آتشبازی هر شبی به یکی مقرر و محول گردید. دستور داد که شبی به اهالی شیراز، شبی به محمدحسین خان خراسکانی اصفهانی، شبی به حاکم کاشان، و شبی به اهالی قم، شبی به اخلاص کیشان قزوین، شبی به عمال دارالمرز گیلان، شبی به تبریزیان، شبی به مردم طهران و شبی به اعاظم مازندران بهشت نشان که میرزامحمد زکی علی آبادی مازندرانی مستوفی الممالک متصدی و متوجه این خدمت بوده به انجام این مهم مبارک سرافراز گردیدند و از خلعت و انعام صد و پنجاه هزار تومان به حسب محاسبان درآمد و خالی از گزافات شاعرانه و اغراقات منشیانه نه شبانه روز جشنی سرانجام شد که سلیمان را در تزویج بلقیس و یوسف را در زفاف زلیخا دست نداد.»

ناصرالدین شاه به یکی از پنج دخترش علاقه فراوان داشته به نام عصمت الدوله. عصمت الدوله با پسر دوستعلی خان که در آن زمان شغل خزانه داری را بر عهده داشت ازدواج کرد. پدر داماد چون شخصیت بسیار متمول و سخت دست و دل بازی بود خواست افسانه جلال و شکوه مراسم ازدواج پسرش با دختر محبوب شاه را زبانزد همگان سازد و تمامی هزینه جشن عروسی را هم از جیب پر فتوت خود پرداخت، چنانکه «هنگامی که دوستعلی خان از دختر شاه به پسرش آقاامیر (امیر دوست محمدخان) خواستگاری می کند متعاقب آن یک پیشکش ناقابل دومیلیون قرانی نیز به حضور شاه تقدیم می دارد. درخواست خواستگاری بدون درنگ مورد موافقت قرار می گیرد. موقعی که موضوع این ازدواج قطعی شد. برنامه و تشریفات جشن عروسی که در ایران بسیار مورد توجه است، مطرح گردید. معیرالممالک به نامزد (نه ساله) فرزندش عالی ترین هدیه ها را فرستاد. فرستادن تحف و هدایا آغاز جشن های عروسی بود که معمولاً مدت ده روز ادامه پیدا می کرد. همه مردم تهران در این جشن های پرشکوه شرکت نمودند و نه تنها اشراف و ثروتمندان تهران برای حضور در آن ها دعوت شده بودند، بلکه آدم های ندار و حتی سربازان ساخلوی تهران نیز در ضیافت های عمومی که در محلات مختلف برپا شده بود، به ترتیبی شرکت داشتند.

جهازیه عروس بدون کم و کاست و به صورت بسیار مجللی در پشت شترها و قاطرها به خانه ای که برای عروسی ترتیب داده شده بود حمل گردید. نقل و انتقال این اسباب و اثاث ده روز طول کشید. روز دهم سینی های بزرگ نقره ای جواهرات عروس را به همراه پنج میلیون سکه طلای ضرب شده که مهریه وی را تشکیل می دادند به خانه جدید می بردند.

بالاخره شب بعد از غروب آفتاب فیل سفیدی که هودج زیبایی بر پشت آن گذاشته بودند برای بردن عروس به اطاق حجله در مقابل در قصر توقف کرد. تعداد کثیری به عنوان همراهان عروس به راه افتادند. تمامی بزرگان پایتخت علاقه داشتند که دختر شاه را تا خانه بخت بدرقه کنند. مسافت بین قصر تا خانه داماد همه جا چراغانی شده بود. سربازان ساخلوی شهر همه مسلح بودند. هر سربازی در لوله تفنگ خود شمع روشن حمل می کرد. دیوارهای شهر با پارچه های گرانقیمت، شال های کشمیری تزیین شده بود و از قصر تا خانه داماد زیر پای عروس قالی های گرانبها گسترده بودند».

منابع:

1-اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر، 1368.

2-محمدتقی ساروی، تاریخ محمدی، تهران: امیرکبیر، 1371.

3-کارلاسرنا، سفرنامه، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران: زوار، 1362.

4-میترا مهرآبادی، زن ایرانی به روایت سفرنامه نویسان فرنگی، تهران: آفرینش، 1379.

*بنفشه حجازی، تاریخ خانمها، تهران: قصیده سرا، 1388.