و درباره دانش گسترده و جامع آن حضرت، بسیار سخن گفته اند. از حضرت علی(ع) در فنون متفرقه عقلی و دینی و اجتماعی، نزدیک به یازده هزار کلمه قصار ضبط شده و معارف اسلام را در سخنرانی های خود با بلیغ ترین لهجه و روان ترین بیان، ایراد نمود. دستور زبان عربی را وضع و اساس ادبیات عربی را بنیاد نهاد. ایشان اول کسی در اسلام است که در فلسفه الهی غور کرده، به سبک استدلال آزاد و برهان منطقی سخن گفت و مسائلی را که تا آن روز در میان فلاسفه جهان مورد توجه قرار نگرفته بود، طرح کرد و در این باب به حدی عنایت به خرج داده که در بحبوحه جنگها به بحث علمی پرداخت. گروه انبوهی از رجال دینی و دانشمندان اسلامی را تربیت کرد که در میان ایشان، جمعی از زُهّاد و اهل معرفت مانند اویس قرنی، کمیل بن زیاد و میثم تمار و رشید هجری وجود دارند که در میان عرفای اسلامی، مصادر عرفان شناخته شده و عده ای نیز مصادر اولیه علم فقه و کلام و تفسیر و قرائت و غیره آنها می باشند.

علمای شیعه به استناد احادیث وارده از طرق شیعه و سنی، دانش امیرمؤمنان(ع) را مانند سایر فضائل و خصایل آن حضرت ـ موهبتی الهی و برگرفته از صحبت و تربیت رسول خدا(ص) می دانند. آنان عقیده دارند که امام(ع)، آموزگاری جز پیامبر(ص) و درس و مشقی جز قرآن و حدیث خاتم انبیاء (ص) نداشته و در خلوت و جلوت و سفر و حضر، پیوسته از رشحات فیض تعلیم و ارشاد رسول الله(ص) بهره مند بوده و رموز ولایت را از پیامبر خدا(ص) فراگرفته است.

بسیاری از محدثان و مفسران، در تفسیر آیه 43 سوره رعد که می فرماید: «کسانی که کافر شدند می گویند: تو فرستاده خدا نیستی، بگو: خدا و آن کس که علم کتاب نزد اوست، برای گواهی میان من و شما بس است»، مصداق آن کس ... را امیرالمؤمنین(ع) می دانند و بر این نظرند که این آیه شریفه در حق آن حضرت نازل شده است؛ زیرا هم او بود که به شهادت بسیاری از روایات صحیح از تمامی امت مسلمان، داناتر به کتاب خدا بود.

در تفسیر آیه 12 سوره حاقه آمده است که وقتی این آیه نازل شد: «تا آن داستان طوفان نوح را مایه اندرزتان گردانیم و گوش نگه دارنده اندرز، آنرا فرا گیرد.» رسول خدا(ص) فرمود: من از پروردگار خواستم «گوش نگه دارنده اندرز» را علی ابن ابیطالب(ع) قرار دهد. گویا بعد از این دعای پیامبر (ص)، امیرالمؤمنین(ع) بارها فرمود: «هیچ نشد چیزی از رسول خدا بشنوم و آنرا فراموش کنم.» روایت دیگر آنکه رسول خدا(ص) فرمود: «ای علی! خدا مرا دستور داده که تو را نزدیک کنم و تعلیمت دهم تا تو فراگیری. بعد از این آیه 12 سوره حاقه نازل شد. پس ای علی! تویی اُذُن واعیه (گوش فراگیرنده) علم من.

احادیث زیادی از پیامبر اسلام(ص) راجع به دانش امیرمؤمنان(ع) نقل شده که معروف ترین آنها حدیث باب مدینه علم است که در بحث فضائل آن حضرت، به آن اشاره گردید. جامع ترین و پرمعنی ترین توصیف رسول الله(ص) از دانش امیرالمؤمنین(ع) و پیوستگی آن به دریای بیکران دانش پیغمبری، نیز همین حدیث است که فرمود: علی، جان من و خزانه دار علم من و دروازه شهر من و فاضل ترین و برترین یاران من است و در جای دیگر، آن حضرت را وارث علم و گنجور دانش و صندوق اسرار خود معرفی کرده است. در برخی از احادیث، پیامبر اکرم(ص) امیرمؤمنان(ع) را ساقی کوثر(دانش) خود لقب داده است؛ یعنی هر گونه استفاده از علوم دینی و حقایق وحی باید از آن امام آموخته شود؛ معنای ساقی کوثر بودن آن حضرت همان باب مدینه علم بودن پیامبر است. همچنین فرمود: هیچ علمی نیست مگر آنکه خداوند در من گرد آورده است و من به او انتقال داده ام. از وی گمراه نشوید و از روی تکبر از او سرباز نزنید. در احادیث دیگر، آن حضرت را دانشمندترین فرد امت پس از خود و داناترین انسانها به خدا و مردم و سنت و رسول و امر قضاوت دانست.

امیرمؤمنان بارها به موهبت الهی دانش خود و اهل بیت(ع) و نیز کسب معرفت خویش از پیامبر اکرم (ص) اشاره فرموده است از جمله «آنکه من هر شب و روز پیش پیامبر(ص) بودم، چون می پرسیدم جواب می داد و چون ساکت می شدم، سخن آغاز می کرد» و نیز فرمود: «به خدا سوگند هیچ آیه ای نازل نشد مگر اینکه می دانستم درباره چه مطلبی و برای چه کسی نازل شده است. همانا پروردگارم قلبی متفکر و زبانی گویا به من عطا کرده است.»