درعرف عوام وبرخی عالمان ،علت این نامگذاری تاسیس وبنیانگذاری مذهب شیعه توسط امام جعفرصادق علیه السلام بیان می شود.

این پژوهش درصدد یافتن پاسخ درست ودقیق برای چرایی این نامگذاری است.کشف پاسخ مناسب این چرایی اهمیت بسیارزیادی دارد.چون پاسخ معروف ورایج میان خود شیعیان، ناخواسته بی ریشه بودن مذهب شیعه درصدراسلام رابه افرادالقا می نماید ومخالفان مذهب شیعه رادرتهاجم به مذهب شیعه یاری می رساند.بررسی سخنان پیامبرخدا وامام صادق علیه السلام وتحلیل تاریخ امامت وویژگی های فردی آن حضرت وتاریخ سیاسی معاصرامام ،منابع این تحقیق برای دستیابی به پاسخ این چرایی است.

درکتاب ها ومقالات شیعه شناسی تاکنون تلاش همه جانبه وچندبعدی باروش مذکوربرای درک پاسخ این چرایی مشاهده نشده است.

نقش امام جعفرصادق علیه السلامن،درتاریخ تشیع،دراظهارحقانیت مذهب شیعه ودفاع ازکیان تشیع وتدوین فقه شیعه وتثبیت وپایداری وتوسعه مذهب شیعه،بیش ازسایرامامان ععلیهم السلام بوده است .

همین نقش برجسته وبی نظیرامام جعفرصادق علیه السلام دراحیاء وگسترش مذهب شیعه ،عامل شهرت «مذهب شیعه»به«مذهب جعفری »است.مذهب شیعه ،جریان اصلی اسلام است ومنشا تشیع وحی الهی وحدیث حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم بوده است. موسس وبنیانگذار مذهب شیعه ومذهب جعفری ،پیامبراعظم آخرین پیامبرخدا شخص محمدبن عبدالله صلی الله علیه وآله وسلم است .بنابراین مذهب شیعه درعصررسالت درسرزمین وحی درمکه ومدینه درصدراسلام در23 سال حیات پیامبر ازبعثت تارحلت ایجادشده است .نقش فراوان وچندبعدی امام جعفرصادق علیه اسلام درتاریخ تشیع ،سبب «توهم»تاسیس مذهب شیعه جعفری توسط امام جعفرصادق علیه السلام گردیده وفرضیه غلط وانحرافی  نامگذاری مذهب شیعه درزمان امام جعفرصادق علیه السلام رادرفهرست فرضیه های نادرست درپیرامون منشاتشیع قرارداده است. انتساب تاسیس مذهب به امام جعفرصادق علیه السلام اشتباه بزرگی است که زیان های فراوانی رادرپی دارد وتوهین به امام ومذهب است.پیامبرگرامی اسلام رئیس اصلی ونخستین رئیس مذهب شیعه اند وهریک ازامامان نیزدرعصرخویش ازرئساء مذهب شیعه بوده اند. دراین میان،سپاس وستایش ازنقش تاریخی وسرنوشت ساز امام جعفرصادق علیه اسلام دراحیاء ،تقویت وتثبیت وگسترش مذهب شیعه ،علت «جعفری»نامیدن «مذهب شیعه»می باشد.ازاین رو مذهب شیعه محمدی وعلوی به نام مقدس امام ششم شیعیان که جعفراست به مذهب جعفری نامگذاری شده است. مذهب جعفری همان مذهب شیعه محمدی است که رسول خدا به فرمان خدابنیانگذاری نموده ودرحجازوسرزمین وحی درروزگارپیامبراسلام ایجادشده است .

دلایل وعوامل جعفری نامیدن مذهب شیعه

جلوه ها ومظاهرنقش اساسی امام جعفرصادق علیه السلام درتاریخ تشیع وشرایط سیاسی واجتماعی عصرامام،دلایل نامگذاری مذهب شیعه محمدی به شیعه جعفری است. بازشناسی وواکاوی تاریخ زندگانی امام جعفرصادق علیه السلام وبررسی احادیث امام صادق علیه السلام درارتباط با شیعه وآگاهی ازویژگی های  امام وابعاد اجتماعی عصرامامت آن حضرت،وجایگاه عظیم ومنزلت الهی  امام، فلسفه این نام راآشکارمی نماید.

مطالب وعوامل یازده گانه ای که درهمین راستا ذکرمی گرددمی تواند راهنمای پژوهشگران تاریخ تشیع درشناخت بیشترمذهب شیعه باشد.

عمرطولانی

عمرامام جعفرصادق علیه السلام درمیان چهارده معصوم به استثنای امام غایب حضرت مهدی علیه السلام،بیش ازدیگران بوده است. درتاریخ ولادت امام صادق علیه السلام دوقول وجود دارد.نصربن علی هضمّی[1] ثقه الاسلام کلینی رازی [2] وامین الاسلام طبرسی [3]  وابوعبدالله محمدبن مکی عاملی [4]  وبرخی دیگر [5] ولادت آن حضرت رادرسال 83 ه ق دانسته اند. اما ابوالحسن علی بن عیسی بن ابوالفتح اربلی [6]  وصاحب الفصول المهمه [7] ولادت امام درسال 80 ه ق راصحیح ترشمرده وتقویت نموده اند وعلامه مجلسی نیزفقط هردوقول راگزارش نموده است [8].

باتوجه به این که شهادت امام جعفرصادق علیه السلام درسال 148 ه ق بوده است درشهادت امام اختلافی نیست،اگرولادت امام درسال 83 ه ق باشد عمرآن حضرت 65 سال،وبنابرقول به ولادت درسال 80 ه ق نیز68 سال بوده است [9]. درهردوصورت سنّ امام جعفر صادق علیه السلام ازسایرامامان علیهم السلام بیشتراست ،زیراعمر پیامبرخدا صلی الله علیه وآله وسلم وامام علی علیه السلام 63 وامام حسین علیه السلام وامام سجاد علیه السلام 57 سال بوده است .

درهرحال امام جعفرصادق علیه السلام بزرگ ترین معصوم ازچهارده معصوم علیهم السلام اند وازاین رو«شیخ الائمه» نامیده شده اند.این عمرطولانی،زمینه رابرای ایفای نقش بیشتر فراهم نمود چون سنّ زیادتر برای امامان که سراسر تلاش وکوشش اند،آثاراجتماعی وفرهنگی فراوانی دارد.عموم انسان ها درتلاش وفعّالیت تفاوت دارند وامکان داردآثاریک انسان باعمرکوتاه بیش ازدیگران باعمربلند باشد ولی درارتباط باامامان علیهم السلام که همه باتمام استطاعت وتوان دراجرای ماموریت الهی تلاش کرده اند حتی یک روز بیشترنیزمی تواند عامل تاثیرگذاری افزون ترباشد وعمرامام صادق علیه السلام ،پنج سال یا حداقل دو سال بیش ازسایرامامان بوده است. این عمربیشترفرصت بیشتربرای تبیین معارف تشیع دراختیارامام جعفرصادق علیه السلام قرارداده است .

شرایط سیاسی اجتماعی عصرامام صادق علیه السلام

درعصرامامت امام صادق علیه السلام انتقال قدرت ازبنی امیه به بنی عباس روی داد.جامعه اسلامی باتغییروتحولات سیاسی فراوانی مواجه گردید ودوران بی ثباتی سیاسی وبروزفتنه ها وآشوب ها بود.عصرسقوط امویان وفروپاشی حکومت بنی امیه وظهورعباسیان،بامناقشات سیاسی فراوان ودرگیری ها وکشمکش های درونی زیادی همراه شد.

این شرایط استثنایی وبی نظیر زمینه مناسبی رابرای اقدامات وتلاش های فکری فرهنگی وعلمی امام صادق علیه السلام باحداکثربهره برداری ازاین فرصت طلایی،اسلام ناب محمدی صلی الله علیه وآله وسلم ومعارف وحقایق دین اسلام وسنّت های الهی رسول خدا رابرای شیفتگان فرهنگ اسلامی تبیین نمودن واسلام شیعی تقویت وگسترش یافت. پیش ازاین امام سجاد علیه السلام دریک متن عرفانی ونجوای الهی وبازبان دعا،همین راهکار توفیق رابه تصویرکشیده بودند.امام سجادعلیه السلام معطوف شدن انرژی وتوان دشمنان ومشرکان به یکدیگر واشتغال خاطر ورفتارآنان به یکدیگر راعامل انصراف توجه ورفتارآنان ازمسلمانان دانسته اند. درفرازی ازیک دعای صحیفه سجادیه می فرمایند:اللهم اشتغل المشرکین بالمشرکین عن تناول اطراف المسلمین وخذهم بالنقص عن تنقصهم وثبطهم بالفرقه عن الاحتشاد علیهم [10] .خداوندا مشرکان رابامشغول داشتن آنان به یکدیگر ازدست اندازی به مسلمانان بازداروباکاستن ازتعدادشان ازکاستن مسلمانان جلوگیری نما وباپراکنده ساختن وتفرقه میان دشمنان ،آنان راازاجتماع ووحدت ومحاصره شدن مسلمانان بازدار.درفرازی دیگر ازدعای خویش فرموده اند: اللهم فصل علی محمد وآله وخذ ظالمی وعدوی عن ظلمی بقوّتک واقلل حده عنی بقدرتک واجعل له شغلا فیمایلیه وعجزا اعما یناویه[11].خداوندابرمحمد وآل محمد درود فرست وستم کننده ودشمن مراباقدرت خودازستم من بازدار وباتوانایی خود برندگی اوراازمن کم کن وبرای اومشغولیت وکاری که درخور اوست قرارده تاباآن مشغول شده وازمن چشم بپوشد واورادر برابر کسی که بااودشمنی می کند ناتوان گردان ! دراین فرازدعا نیز امام سجاد علیه السلام ازخدامی خواهند که برای دشمنان اهل بیت مشغولیت هایی ایجادکند که با درگیرشدن به آن،ازفکرواراده دشمنی بااهل بیت وپیروان آنان ناتوان ومنصرف گردند.درپایان حکومت امویان وآغازحکومت عباسیان ودوران انتقال قدرت،درگیری های فراوان داخلی دشمنان باهم،آنان راازدرگیری باامام صادق علیه السلام بازداشت.

امویان دراواخرحکومت خویش آن قدرضعیف شده وباهم درگیربودند که نمی توانستند رویاروی امام صادق علیه السلام قراربگیرند وبنی عباس نیزباشعارهمراهی با اهل بیت آمدند ودرآغازازدرگیری صریح وآشکارباامام صادق علیه السلام پرهیزکردند ودراین شرایط امام صادق علیه السلام به زیبایی معارف وحقایق مذهب شیعه رازنده وآشکارنمودند وبااستواروپایدارساختن پایه های اعتقادی وفقهی واخلاقی شیعیان نقش اساسی وانحصاری درتثبیت وتوسعه اسلام راستین وتشیع محمدی ایفانمودند.

دردوران 34 ساله امامت حضرت صادق علیه السلام ،هشام بن عبدالملک وولیدبن یزید بن عبدالملک ویزیدبن ولید بن عبدالملک وابراهیم بن ولید ومروان بن محمدحمار ازامویان وابوالعباس عبدالله بن محمدبن علی بن عبدالله بن عباس ملقّب به سفاح وبرادرش ابوجعفر ملقب به منصوربه پادشاهی رسیده اند[12]. پادشاهی پنج نفر ازبنی امیه ودوتن ازبنی عباس در این سه دهه وتلاش هریک برای تثبیت موقعیت وقدرت خویش ودرگیری آنان برای نابودی مخالفان دنیوی خود،آنان راازرویارویی همه جانبه باامام صادق علیه السلام ناتوان وعاجزکرد. امام صادق علیه السلام دراین شرایط سیاسی آشفته که دشمنان مشغولیت های درونی فراوانی پیداکردند،آزادی عمل نسبی داشتند وبیش ازسایر امامان علیهم السلام دراقتدارفکری ومعنوی مذهب شیعه گام های بلندبرداشتند وبرهمین اساس مذهب شیعه رامذهب جعفری نامیدند.

شاگردان بسیار

درعصرامام صادق علیه السلام نهضت بزرگ علمی شیعی شکل گرفت. اصحاب حوزه درسی امام زیادشدند وشاگردان ودانشجویان نخبه وبااستعداد فراوانی دردانشگاه علوم شیعی امام صادق علیه السلام تربیت شدند،به گونه ای که هیچ یک ازامامان علیهم السلام این تعداد شاگردنداشته اند.اسامی افرادی که دردانشگاه امام صادق علیه السلام درمدینه تحصیل کرده اند درکتب رجالی قدما ومعاصران آمده است ،شیخ مفید درباره تعداد این شاگردان نوشته است: فان اصحاب الحدیث قدجمعوا اسماء الرواه عنه من الثقاه علی اختلافهم فی الآراد والمقالات فکانوا اربعه آلاف رجل [13] .اصحاب حدیث ،اسامی راویان مورداعتماد امام صادق علیه السلام رابااختلاف آنان در رای وگفتارشان جمع کرده اند پس آنان چهارهزارتن بوده اند. شیخ طوسی نیزدردوکتاب فهرست ورجال خویش اسامی این دانشمندان شیعی راذکرکرده است.وی درکتاب رجال خود،اسامی 6429 تن ازاصحاب وراویان معصومان علیهم السلام راثبت کرده است 3238 تن ازاین افراد ازشاگردان امام جعفرصادق علیه السلام بوده اند که 12 تن ازآنان زن هستند[14] .بنابراین بیش ازنیمی ازاصحاب وراویان دوازده امام که اسامی آنان درکتاب رجال شیخ طوسی آمده است ازشاگردان امام جعفرصادق علیه السلام می باشند.

محقق حلی می گوید:روی عنه مایقارب اربعه آلاف رجل [15] .نزدیک به چهرهزارمرد ازامام جعفرصادق علیه السلام روایت کرده اند.ازگزارش های کتاب های رجال وتاریخ برمی آید که درتاریخ اسلام مدرسه ای بزرگ تر ازمدرسه امام جعفرصادق علیه السلام درکثرت طلاب وفراوانی علوم ورشته های تحصیلی که استاد آن یک تن باشد وجودنداشته است[16]. محمد صادق نشات استاد دانشکده آداب قاهره  نوشته است: خانه(امام)صادق(علیه السلام)هماننددانشگاه بزرگی بوده است که حکیمان واهل علم درآن موج آفرین شده وایشان به دون توجه به نحله ها ومذهب ها وفرقه ها واهداف آنان،به پرسش های آنان پاسخ داده ومشکلات علمی آنان راحل می کرده است[17].

بنابراین امام صادق علیخه اسللام بیش ازسایرامامان علیهم السلام شاگرداشته اند وباتربیت علمی آنان بیشترین نقش رادرتبلیغ وگسترش فرهنگ شیعی ایفانموده اند. اقدامات علمی وگفتار ورفتاراین اصحاب دانشمند مکتب امام صادق علیه السلام نیزابعاد همین نقش رانشان می دهد.همین نقش برجسته وبی نظیر علمی امام،ازعوامل اشتهار مذهب شیعه به مذهب جعفری است .

داشتن بیشترین حدیث

دربین امامان شیعه،بیشترین حدیث وروایت ازامام جعفرصادق علیه السلام نقل شده است.شیخ مفید دراین باره می گوید:نقل الناس عنه من العلوم ماسارت به الرکبان وانتشرذکره فی البلدان ولم ینقل من احد من اهل بیته العلماء مانقل عنه ولالقی احدمنهم من اهل الآثارونقله الاخبارولانقلوا عنهم کمانقلوا عن ابی عبدالله علیه السلام[18]. مردم به اندازه ای ازعلوم امام صادق علیه السلام نقل کرده اند که توشه راه کاروانیان شده ونام امام درشهرها انتشاریافته است ودانشمندان ازاحدی ازاهل بیت امام به اندازه امام حدیث نقل نکرده اند وهیچ یک ازاهل آثار وناقلان اخبار به آن اندازه که ازامام بهره برده اند ازدیگران بهره نبرده اند وازهیچ کس ازآنان به اندازه امام صادق علیه السلام حدیث نقل نکرده اند.

شیخ طبرسی نیزتصریح می کند:لم ینقل عن احد من سائر العلوم مانقل عنه[19] .ازهیچ یک ازامامان،علوم به اندازه امام صادق علیه السلام نقل نشده است. درجای دیگرمی نویسد:ماحفظ عنه وتلقی عنه فی انواع العلوم وفنون الحکم اکثرمن ان تحصی[20] . آن چه درانواع علوم وفنون حکم ازامام جعفرصادق علیه السلام حفظ وروایت شده است بیش ازحدشمارش است.

یکی ازشاگردان امام جعفرصادق علیه السلام ،محمدبن مسلم گفته است: سالت اباعبدالله علیه السلام عن سته عشرالف حدیث [21] . از امام جعفرصادق علیه السلام از16 هزارحدیث پرسیدم (وی درواقع گزارش پرسش وپاسخ هایش درقالب حدیث امام راشانزده هزارحدیث می شمارد).

حسن بن علی وشاء ازاصحاب امام رضا علیه السلام گفته است:ادرکت فی هذا المسجد یعنی مسجدالکوفه تسعمأه شیخ کل یقول: حدثنی جعفربن محمد[22]. درمسجد کوفه نهصد پیرمرد عالم رادرک کردم که هرکدام می گفت : جعفربن محمد مراحدیث کرد.

ابان بن تغلب نیزبه تنهایی سی هزارحدیث از امام جعفرصادق علیه السلام نقل کرده است [23].

احمدامین مصری نیزمی گوید: شیعه ازجعفرصادق حدیث زیادی روایت کرده به گونه ای که ازپاسخ های اوبه مسائل گوناگون،چهارصد کتاب که آنها رااصول نامیده اند تصنیف نموده وازهیچ یک ازاهل بیت اوهمانند اوروایت نشده است [24].

عبدالرحمن بن محمدحنفی بسطامی نوشته است: چعفربن محمد ازدحم علی بابه العلماء واقتبس من مشکاه انواره الاصفیاء [25]. علماء بردرخانه جعفربن محمد،ازازدحام گرده واصفیاء ازمشکلات انوارش اقتباس نموده اند.

این ویژگی انحصاری امام ششم که حدیث ایشان بیش ازسایرامامان علیهم السلام درکتب حدیثی شیعه وجوددارد وارهمین احادیث عقاید،اخلاق وفقه شیعه تدوین گردیده است ،یکی ازعوامل انتساب مذهب شیعه به امام جعفرصادق علیه السلام می باشد.

حدیث امام جعفرصادق علیه السلام زیربنای فقه شیعی

سندومدرک اکثراحکام وقوانین فقهی شیعی حدیث امام جعفرصادق علیه السلام است وشعارحدیثی فقه شیعیان قال الصادق است وهمین واقعیت گویای نقش برجسته امام جعفرصادق علیه السلام دراحیاء وتثبیت ودوام مذهب شیعه بوده است .

روشن است که اخادیث امام صادق علیه السلام درفقه واجتهاد شیعی بیش ازحدیث سایرامامان علیهم السلام نقش دارد.امام خمینی رضوان الله تعالی علیه دراین زمینه نوشته اند:مامفتخریم که کمذهب ماجعفری است وفقه ماکه دریای بی پایان است یکی ازآثاراوست ومامفتخریم به همه ائمه معصومین علیهم السلام ومتعهدبه پیروی آنانیم [26].این نقش تاریخی امام جعفرصادق علیه السلام درتدوین فقه شیعی،عامل شهرت فقه شیعی به فقه جعفری است وبه تبع آن مذهب شیعه مذهب جعفری نامیده شده است.

امام جعفرصادق علیه السلام ومذاهب چهارگانه اهل سنت

امامان مذاهب اربعه اهل سنت ازدانشگاه امام جعفرصادق علیه السلام بهره برده وبی واسطه یاباواسطه شاگردان مدرسه امام ششم شیعیان بوده اند. ابن ابی الحدید معتزلی درباره پیوند فقه مسلمانان با علی بن ابی طالب علیه السلام از طریق امام جعفرصادق علیه السلام نوشته است : از علوم اسلامی،علم فقه است وعلی بن ابی طالب علیه السلام اصل واساس آن است وهرفقیهی درجهان اسلام ازفقه اوبهره برده است. اصحاب ابوحنیفه همانندابویوسف ومحمّد وغیرآنها،فقه خودراازابوحنیفه گرفته اند وشافعی نزدمحمدبن حسن درس خوانده است پس فقه اونیزبه ابوحنیفه بازمی گردد.احمدبن حنبل نزدشافعی درس خوانده  پس فقه اونیزبه ابوحنیفه می رسد وابوحنیفه نزذ امام جعفرصادق علیه السلام درس خوانده و امام جعفرصادق علیه السلام ازپدرش تابرسد به علی بن ابی طالب علیه السلام فراگرفته است [27].

محمدابوزهره نیزمی گوید: دانشمندان جهان اسلام بااختلاف طائفه های آنان،آن گونه که برفضل امام صادق علیه السلام اجماع دارند برای هیچ کس اتفاق نظر ندارند،دانش اوزیربنای سنت است ودانشمندان معاصر اوازاودرس گرفته اند .دانش مالک وطبقه مالک ازاوست. ابوحنیفه بااین که ازنظرسنی نزدیک به امام جعفرصادق علیه السلام بوده ،درنزد اودرس خوانده است واورادانشمندترین مردم دانسته است[28]. ابوحنیفه ومالک ابن انس بنیانگذاران دومذهب حنفی ومالکی ازشاگردان امام جعفرصادق علیه السلام بوده اند واین حقیقت رابسیاری ازاهل سنت گزارش کرده اند [29].

ابوحنیفه اعلمیت امام صادق علیه السلام رانشان داده وگفته است :جعفربن محمد افقه من رایت[30] جعفربن محمد دانشمندترین وفقیه ترین کسی است که من تاکنون دیده ام . وی درباره نقش دوران تحصیل خویش درنزدذامام جعفرصادق علیه السلام نیزچنین اعتراف نموده است : لولا السنتان لهلک النعمان [31] . اگرآن دوسال نبود نعمان بن ثابت ابوحنیفه هلاک می شد . مالک بن انس نیزگفته است :مارات عین ولاسمعت اذن ولاخطر علی قلب بشرافضل من جعفربن محمدالصادق علما عباده وورعاً [32]. چشمی ندیده،گوشی نشنیده  وبردل بشری خطور نکرده بهترازجعفربن محمد دردانش وعبادت وورع! . درجای دیگرمالک ازدوران ارتباط وتحصیل خود درنزدامام صادق علیه السلام چنین یادکرده است:اختلفت الیه زماناً فماکنت اراه الّا علی ثلاث خصال اما مصلّ واما صائم واما یقرأ القرآن ومارأیته یحدث الّا علی طهاره[33].مدتی نزد اورفت وآمد می کردم اوراجز برسه خصلت ندیدم نمازگزار وروزه دار وقاری قرآن وندیدم اوراسخن بگوید جزباطهارت و وضو.

البته این امامان بزرگ اهل سنت، بنیانگذاران مذاهب حنفی،مالکی،شافعی  وحنبلی که ازدانش امام جعفرصادق علیه السلام بهره برده اند تنها امام رابزرگ ترین عالم اسلامی جهان معاصر خودشمرده وکسب علم ازآن حضرت رالازم می دانشته اند واعتقادبه عصمت ومرجعیت علمی انحصاری اهل بیت علیهم السلام وشایستگی انحصاری آنان برای خلافت پیامبرنداشته وامام رادارای علم لدنی الهی ومفترض الطاعه نمی شناختند،ازاین رو به خود اجازه تاسیس مذهب فقهی داده ورئیس مذهب شده اند. پیروان اهل بیت نیزمذهب شیعه راجعفری نامیدند تانقش استادی امام صادق علیه السلام برامامان بزرگ اهل سنت،برتری مذهب شیعه رابرمذاهب دیگرنشان داده وتقدم مذهب شیعه جعفری بردیگران راروشن نمایند.

اصرارمخالفان مذهب شیعه

پیروان اهل بیت علیهم السلام،باتوجه به نقش برجسته امام صادق علیه السلام درمذهب شیعه، این مذهب راجعفری نامیده اند. وبه این نام نیزافتخار می نمایند، امام مخالفان اهل بیت علیهم السلام ومذهب شیعه تلاش کرده اند همواره ازاین مذهب بانام جعفری یادکنند تاازراه این انتساب ،تاسیس مذهب شیعه به امام صادق علیه السلام رامطرح نمایند .می خواهند وانمودکنند جعفری نامیدن مذهب شیعه همانند حنفی نامیده مذهب ابوحنیفه می باشد ومذهب شیعه درعصرامام صادق علیه السلام پدیدآمده است . تلاش کرده اند باجعفری نامیدن مذهب شیعه چنین تلقین کنندکه پیدایش مذهب شیعه دردوران پس ازرحلت پیامبراسلام بوده است. درواقع درنام جعفری برای مذهب شیعه،پیوند این مذهب باوحی الهی وحدیث پیامبررا نفی  می کنند. می خواهند ریشه داربودن مذهب شیعه درصدراسلام فراموش گرددوتاریخ ولادت این مذهب نیزهمانند مذاهب حنفی ،مالکی،شافعی، وحنبلی ،قرن دوم وسوم شمرده شود. دانشمندان شیعه باید باهوشیاری ضمن افتخاربه جعفری بودن،تاسیس مذهب شیعه توسط پیامبر خدارایادآوری واثبات نموده وحقانیت امین مذهب راآشکارنمایند .

مناظرات امام دردفاع ازمذهب شیعه دربرابر فرقه های دیگر

درعصر امام جعفرصادق علیه السلام ،جریان های اعتقادی غیراسلامی وفرقه های اسلامی درتکاپوی تبلیغ علیه مذهب شیعه برآمدند و امام جعفرصادق علیه السلام همواره ازاسلام شیعی واسلام راستین دفاع کرده وحقایق آن راتبیین نموده اند.گفتگوها ومناظرات فراوان امام صادق علیه السلام باافراد وجریان های معاصرخویش نیز،نقش موثری درپاسداری ازمذهب شیعه دربرابرامواج اقدامات دشمنان داشت.

امام جعفرصادق علیه السلام دربرابرموج الحادی بی سابقه ملحدانی نظیرابن ابی العوجا وابوشاکر دیصانی وعبدالله بن مقفع وعبدالملک بصری وآرای فلسفی  کلامی وفقهی جدیدی که نابودی اساس  اسلام شیعی راپی گیری می کرد ایستادگی کردند وباپاسخ های علمی به منحرفان درراستای بقا ودوام مذهب شیعه گام های بلندی برداشتند[34].محمدابوزهره دراین زمینه نوشته است: مناظرات امام جعفرصادق علیه السلام شهرت یافت به گونه ای که درمیان علماء منبع معرفت ومرجع علمی درپاسخ به معضلات وپرسش های زندیقان وتوجیهات آنان گردید،زندیقانی که شک وتردید درهمه چیزایجادمی کردند وگردوغباردراطراف حقایق دین اسلام پاشیدند[35]. این مناظرات امام ومنحرفان فراوان است ودرکتاب های تاریخ امامت ومنابع حدیثی وجوددارد[36] وگواه نقش علمی امام جعفرصادق علیه السلام درتثبیت رسالت پیامبراسلام وسنت های نبوی وآیین تشیع است.

منشا شیعه جعفری درکلام امام صادق علیه السلام

امام جعفرصادق علیه السلام برای شاگردان خویش آموزش شیعه شناسی داشته اند واصول وفروع مذهب شیعه رابیان نموده اند.بارهاباتعبیرهای شیعه الله[37] وشیعه آل محمد وآل رسول الله [38] وشیعتنا [39] وشیعه علی علیه السلام [40] اصل واصول شیعه رانشان داده وآشکارنموده اند.بنابراین براساس احادیث امام جعفرصادق علیه السلام مذهب شیعه پیش ازعصرامامت ایشان درصدراسلام ایجادشده است وموسس وبنیانگذارآن حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم بوده اند .

مفضل نقل کرده که امام جعفرصادق علیه السلام فرمودند:انماشیعه علی علیه السلام من عفّ بطنه وفرجه واشتد جهاده وعمل لخالقه و رجاثوابه وخاف عقابه فاذارایت اولئک فاولئک شیعه جعفر[41]. شیعه علی تنها کسی است که شکم وشهوتش راازحرام پاک نگهدارد وتلاشگری سخت کوش است وبرای آفریننده اش (خدا)کارکرده ودرامید ثواب خدا است وازعقاب خدا می ترسد زمانی که این چنین انسان هایی رادیدی آنان شیعه جعفری می باشند. دراین جدیث ریشه شیعه جعفری،شیعه علوی قرارگرفته وشیعه علی اصل وشیعه جعفر فرع معرفی گردیده است. درواقع درون این حدیث، امام جعفرصادق علیه السلام پیوندبنیادی مذهب جعفری بامذهب شیعه علی رابیان نموده وتاسیس وطهور مذهب شیعه درصدراسلام ووجودآن در عصرامام علی علیه السلام رایادآوری فرموده اند.بنابراین تنها به دلیل نقش اساسی امام جعفرصادق علیه السلام درپایداری تشیع،این مذهب راجعفری نامیده اند واین نامگذاری به هیچ وجه تاسیس مذهب توسط امام جعفرصادق علیه السلام رانمی رساند وارتباطی بانام موسس ندارد وفقط درراستای ستایش ازنام احیاگر مذهب شیعه به کاررفته است .

احترام وستایش

ویژگی های انحصاری شخصیت الهی امام جعفرصادق علیه السلام وشرایط زمانی ومکانی حیات وامامت آن حضرت زمینه رابرای نقش انحصاری امام دراحیاء،تثبیت ،پایداری  وپیشرفت مذهب شیعه محمدی صلی الله علیه وآله وسلم فراهم نمود وبنابراین امام جعفرصادق علیه السلام بیش ازسایرامامان علیهم السلام دراستحکام واستواری زیربنا وپایه های مذهب شیعه نقش داشته اند.این امتیازات امام جعفرصادق علیه السلام ،شیعیان راواداشت که برای احترام وستایش وسپاسگذاری از امام جعفرصادق علیه السلام مذهب شیعه رامذهب جعفری بنامند. محمدرضا حکیمی احترام وتقدیرازمقام والای امام جعفرصادق علیه السلام درانتشار مذهب شیعه راعامل شهرت ونامگذاری مذهب شیعه به جعفری شمرده است [42].

مبدا حدیث امام جعفرصادق علیه السلام حدیث رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم

دانش همه امامان علیهم السلام یکسان وازیک منبع است . معصومان علیهم السلام علم الهی  وعلم لدنّی دارند وسرچشمه علم آنان وحی الهی برپیامبرخدا حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم بوده است. اصرار امام جعفرصادق علیه السلام درتبیین هویت ومنشا الهی تشیع وارتباط وپیوندآن باپیامبراسلام وامام علی علیه السلام برای نفی تهمت بدعتگذاری وایجاد مذهب جدیدتوسط امام جعفرصادق علیه السلام است.اگرکسی ازجعفری نامیدن مذهب شیعه،بنیانگذاری وایجادمذهب شیعه در زمان امام جعفرصادق علیه السلام را اراده کند نه تنها مقام ودرجه امام رابالانبرده است بلکه به امام ومذهب شیعه اهانت کرده است. چون امام جعفرصادق علیه السلام راآوردنده چیزی می شمارد که پیامبرنیاورده است واین بی حرمتی به امام معصوم است ومذهب شیعه رابی ریشه درعصررسالت وایجاد شده درقرن دوم هجری معرفی می نماید که تغییر واقعیت وتحریف تاریخ پیایش مذهب شیعه است . عزت،کرامت وافتخار امام جعفرصادق علیه السلام درارتباط باپیامبرخداصلی الله علیه وآله وسلم است. امام معصوم برگزیده خدا است که توسط پیامبروامامان پیشین معرفی شده است.بنابراین کلام امام،کلام رسول الله است ورسالت امام تبیین کلام پیامبرخدا است .

محمدحلبی گفته است امام جعفرصادق علیه السلام فرمود: کان علیّ یعلم کل مایعلم رسول الله ولم یعلّم الله رسوله شیئا الّا وقدعلّمه رسول الله امیرالمومنین [43]. علی علیه السلام می دانست هرچه رارسول خدامی دانست وخداچیزی به پیامبرش یادنداد مگراین که رسول الله به امیرالمومنین یادداد.

از امام جعفرصادق علیه السلام سوال شد:انت اعلم ام ابوک؟ شمادانانترید یاپدرتان؟ امام پاسخ فرمود: ابی اعلم منی وعلم ابی لی [44]. پدرم ازمن داناتر بود ودانش پدرم برای من است.

سدیرصدفی گفته است امام جعفرصادق علیه السلام فرمود: نحن تراجمه وحی الله ونحن خزّان علم الله [45]. ماترجمان وحی خدا وخازنان علم خداهستیم! .

یونس بن عنبسه گفته است مردی از امام جعفرصادق علیه السلام سوالی کرد وامام پاسخ دادند ،اودرپاسخ امام تردید کردوامام به اوفرمود: مهمااجبتک فیه لشی فهو عن رسول الله لسنا نقول براینا من شی[46]. هرآن چه درباره چیزی به توپاسخ دادم پس آن ازرسول خدا است وما براساس رای خودچیزی نمی گوییم.

داوودبن ابی یزید وحول گفته است شنیدم امام جعفرصادق علیه السلام فرمود:انالوکنانفتی الناس براینا وهوانا،لکنّا من الهالکین ولکنّها اثارمن رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم اصل علم نتوارثها کابرعن کابرعن کابرنکنزها کما یکنزالناس ذهبهم وفضتهم [47].اگرمابارأی خویش به مردم فتوی دهیم ازهلاک شدگان خواهیم بود وریشه دانش واصل علمی ازرسول خدا صادرشده،ماآن رابزرگی ازبزرگی ازبزرگی ارث می بریم وهمانطور که مردم طلا ونقره شان رادرگنج نگه می دارند،نگه می داریم .

محمدبن شریح نیزگفته است شنیدم امام جعفرصادق علیه السلام فرمود: والله لولا انّ الله فرض ولایتنا ومودّتنا وقرابتنا ماادخلناکم بیوتنا ولا اوقفناکم علی ابوابنا والله مانقول باهوائنا ولانقول براینا الّا ماقال ربّنا[48]. به خداسوگند اگرخداوند ولایت ومودّت وقرابت مارابرمردم واجب نگردانده بود هرگز شمارابه خانه های مان دعوت ووارد نمی کردیم وشمارابه درگاه خانه هایمان فرانمی خواندیم وبه خداسوگند ماهیچ چیزبا هواهای خویش ورأی مان نمی گوییم مگرآنچه پروردگارمان گفته است .

حرت به امام جعفرصادق علیه السلام عرض کرد:ازدانش تان به من خبردهید! امام فرمود: وراثه عن رسول الله ومن علی بن ابی طالب .میراث ازپیامبرخدا وعلی بن ابی طالب![49]

مطابق بیان امام جعفرصادق علیه السلام منشا دانش امام خداوند وپیامبرخدا ووصی پیامبر خداعلی بن ابی طالب است. وامام ترجمان وحی خدا وخزانه دار علم خدامی باشد.ریشه واصل علم امام جعفرصادق علیه السلام،پروردگارجهانیان وعلم رسول خدااست وامام براساس گنجینه میراث دانش بی پایان الهی علم پیامبرسخن می گوید.

امام جعفرصادق علیه السلام به صراحت هرگونه سخن گفتن ازروی هوای نفس وبه رای خویش رانفی کرده اند. بنابراین هرچه امام جعفرصادق علیه السلام برای مردم جهان ومسلمانان وشیعیان آورده اند ازسوی خداوند متعال وپیامبراسلام وامامان پیشین بوده است و«مذهب جعفری»هرچه به بشریت داده است ازسوی «پیامبرخدا»است ومنشا«مذهب جعفری» خداوپیامبر است. «مذهب جعفری» تبیین مجدّّد اسلام راستین و«تشیع محمدی وعلوی»درعصر امام جعفرصادق علیه السلام است . درحقیقت امام جعفرصادق علیه السلام به روشنی اتهام هرگونه بدعت دردین راانکارکرده وخداوپیامبرراالهام بخش علم خویش ومبدا مذهب جعفری دانسته اند.

به تعبیر دیگر،گویا امام جعفرصادق علیه السلام دراین رهنمودهای خویش بارها به مردم هشدارداده اند که هیچ نقشی درتاسیس وایجاد مذهب نداشته اند بلکه خدا وپیامبرخدا بنیانگذار مذهب شیعه جعفری بوده اند وایشان تنها مذهب رازنده وتقویت کرده وتثبیت نموده وگسترش داده اند وازآن پاسداری نموده اند.

نتیجه

بادقت درپیشینه ی مذهب شیعه جعفری درعصررسالت وتوجه به سخنان محکم امام جعفرصادق علیه السلام درتبیین هویت مذهب شیعه وتاریخ وصفات وفضایل آن وباالهام گرفتن ازتاکید امام برنفی بدعت ورأی شخصی واصرارامام برپیوندبنیادی کلام وراه خویش باخدا وکلام پیامبرخدا،وبابررسی تاریخ زندگانی امام جعفرصادق علیه السلام وویژگی های فردی وتاریخ سیاسی معاصرامام،چرایی نام گذاری مذهب شیعه به مذهب جعفری روشن می شود.

ادعای ایجاد وتاسیس مذهب شیعه درزمان امام جعفرصادق علیه السلام پاسخ درستی برای این چرایی نیست چون امام جعفرصادق علیه السلام هیچ نقشی دربنیانگذاری،ایجادوتاسیس مذهب نداشته اند بلکه همواره کوشش کرده اند این اتهام رادفع کنند.خودامام بارها به صراحت خداورسول خدارااصل سخنان خویش معرفی نموده اند ونه تنها هیچ ادعایی درتاسیس ندارند بلکه بارها آن راانکارنموده اند.رئیس اصلی وبنیانگذار مذهب شیعه خداوپیامبرخدابوده اند ومذهب شیعه همان اسلام راستین وجریان اصلی اسلام حقیقی است وبه کاربردن رئیس مذهب برای امام جعفرصادق علیه السلام وجعفری نامیدن مذهب شیعه هیچ ارتباطی باتاسیس وپیدایش مذهب شیعه ندارد بلکه براساس نقش فراوان وانحصاری امام جعفرصادق علیه السلام دراحیای،تقویت،تثبیت وپایداری مذهب شیعه است.تقدیروتحلیل ازنقش برجسته امام جعفرصادق علیه السلام واحترام وسپاسگذاری اززحمات فراوان امام دردفاع ازمذهب شیعه عامل اساسی تعریف مذهب شیعه به مذهب جعفری بوده وهست .

عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد

آدرس ایمیل: javaheri@ferdowsi.um.ac.ir