کتاب مناظرات تاریخی امام رضا(ع) با پیروان مذاهب و مكاتب دیگر است که مؤلف آن، مرجع معظم تقلید، حضرت آیت‌ا... العظمی مکارم شیرازی می‌باشد و توسط بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی در سال ۱۳۸۸ منتشر شده است.

بدون تردید، زندگی امام علی بن موسی الرضا(ع) ابعاد مختلفی دارد كه یكی از ابعاد مهم آن بُعد فرهنگی و علمی و پاسداری از حریم عقاید اسلامی در برابر امواج سهمگین حملات مكتبها و فِرَق مختلف به اصول و فروع اسلام در شرایط خاص عصر آن حضرت است. بررسی این بعد علمی كه از بعد ولایت الهیه‌ آن امام(ع) نشأت می‌گیرد، در شرایطی كه امروز در آن زندگی می‌كنیم بسیار سازنده و راهگشاست، و حاوی رهنمودهای دقیق و ظریفی در برخورد با مكتبها و مذاهب مختلف است.

هدفی که این اثر دنبال می‌کند، بررسی دقیق این بعد زندگی امام(ع) است و برای پی بردن به اهمیت این بخش از تاریخ درخشان زندگی امام(ع)، نویسنده معتقد است، باید قبل از هر چیز امور زیر را مورد توجه قرار داد:

1. بافت حكومت بنی‌عباس و كیفیت موضعگیری‌های آنها در برابر ائمه‌ اهل‌بیت(ع).

2. شرایط خاص فرهنگی و سیاسی حاكم بر جامعه‌ اسلامی در آن روز مخصوصاً از نظر هجوم افكار بیگانگان و توفانهای سخت فكری و عقیدتی و جریانهایی كه برای دگرگون ساختن انقلاب اسلامی و كشاندن آن به موضع انفعالی و تبدیل دستگاه خلافت به یك دستگاه سلطنت مستبد و بی‌رحم به كار افتاده بود.

3. انگیزه‌های مأمون برای تشكیل جلسات مناظره با امام (ع).

نویسنده در ادامه به انگیزه‌ اصلی مأمون برای تشكیل جلسات مناظره پرداخته و معتقد است، مأمون پس از تحمیل مقام ولایتعهدی بر امام علی بن موسی الرضا(ع) (به خاطر حفظ موقعیت خویش و ثبات مقام خلافت) امام(ع) را از مدینه به توس دعوت كرد و به هنگام ورود امام(ع) در خراسان، جلسات گسترده بحث و مناظره تشكیل داد، و از اكابر علمای زمان، اعم از مسلمان و غیر مسلمان، به این جلسات دعوت کرد.

بدون شک، پوشش ظاهری این دعوت، اثبات و تبیین مقام والای امام(ع) در رشته‌های مختلف علوم و مكتب اسلام بود، اما در اینكه در زیر این پوشش ظاهری چه صورتی پنهان بود، آیت ا... العظمی مکارم شیرازی می‌گوید در میان محققان، گفت‌وگوست:

1.گروهی كه با بدبینی، این مسایل را می‌نگرند - و حق دارند كه بدبین باشند چرا كه اصل در تفسیر نگرشهای سیاسی جباران بر بدبینی است، می‌گویند: مأمون هدفی جز این نداشت كه به پندار خویش مقام امام (ع) را در انظار مردم بخصوص ایرانیان كه سخت به اهل‌بیت عصمت(ع) علاقه داشتند و عشق می‌ورزیدند پایین بیاورد، به گمان اینكه امام (ع)، تنها به مسایل ساده‌ای از قرآن و حدیث آشناست و از فنون علم و استدلال بی‌بهره است و برای اثبات این مدعا به گفتار خود مأمون كه در متون اسلامی آمده است، استدلال می‌كنند.

2. اگر از این انگیزه صرف نظر كنیم، انگیزه‌ دیگری كه در اینجا جلب توجه می‌كند، این است كه مأمون می‌خواست مقام والای امام هشتم(ع) را تنها در بعد علمی منحصر كند و بتدریج او را از مسایل سیاسی كنار بزند، و چنین نشان دهد كه مرد عالمی است و پناهگاه امت اسلامی در مسایل علمی است، ولی او كاری با مسایل سیاسی ندارد و به این ترتیب، شعار تفكیك دین از سیاست را عملی كند!

3. انگیزه‌ دیگری كه در این جا به نظر می‌رسد، این است كه همیشه سیاستمداران شیاد و كهنه كار اصرار دارند در مقطع های مختلف سرگرمی هایی برای توده‌ مردم درست كنند، تا افكار عمومی را به این وسیله از مسایل اصلی جامعه و ضعفهای حكومت خود منحرف سازند. او مایل بود كه مسأله‌ مناظره‌ امام علی بن موسی الرضا(ع) با علمای بزرگ عصر و زمان خود نقل محافل و مجالس باشد، و همه‌ علاقه‌مندان و عاشقان مكتب اهل‌بیت(ع) در جلسات خود به این مسایل بپردازند و از پیروزی‌های امام(ع) در این مباحث سخن بگویند، و مأمون كارهای سیاسی خود را با خیال راحت دنبال كند و پوششی بر نقاط ضعف حكومتش باشد.

4. چهارمین انگیزه‌ای كه در اینجا به نظر می‌رسد، این است كه مأمون، خود آدم بی فضلی نبود، تمایل داشت به عنوان یك زمامدار عالم در جامعه‌ اسلامی معرفی گردد، و عشق او را به علم و دانش آن‌هم در محیط ایران بخصوص، و در محیط اسلام آن روز عموماً همگان باور كنند، و این یك امتیاز برای حكومت او باشد و از این طریق، گروهی را به خود متوجه سازد.

نویسنده اعتقاد دارد از آنجا كه این جلسات بحث و مناظره به هر حال قطعاً جنبه‌ سیاسی داشت و مسایل سیاسی معمولاً تك علتی نیستند، هیچ مانعی ندارد كه همه‌ این انگیزه‌های چهارگانه برای مأمون مطرح بوده است.

در هر صورت با این انگیزه‌ها جلسات بحث و مناظره‌ گسترده‌ای از سوی مأمون تشكیل شد، ولی چنان كه خواهیم دید، مأمون از این جلسات ناكام بیرون آمد و نه تنها به هدفش نرسید، بلكه نتیجه‌ معكوس گرفت.

آیت‌ا... مکارم شیرازی در انتهای این اثر به بررسی مناظرات معروف و مهم امام رضا(ع) پرداخته، می‌نویسد: گرچه مناظرات امام علی بن موسی الرضا(ع) فراوان است، ولی از همه مهمتر، هفت مناظره‌ است که عبارتند از:

1 - مناظره با جاثلیق؛

2 - مناظره با رأس الجالوت؛

3 - مناظره با هربز اكبر؛

4 - مناظره با عمران صابی؛

این چهار مناظره در یك مجلس و با حضور مأمون و جمعی از دانشمندان و رجال خراسان صورت گرفت.

5 - مناظره با سلیمان مروزی كه مستقلاً در یك مجلس با حضور مأمون و اطرافیانش صورت گرفت.

6 - مناظره با علی بن محمد بن جهم.

7 - مناظره با ارباب مذاهب مختلف در بصره.