این هفته برای آگاهی کامل از فرایند علمی شناسایی شهیدان گمنام با دکتر محمود تولایی گفت و گو کرده‌ایم.
دکتر محمود تولایی در آغاز جنگ تحمیلی دانشجوی پزشکی دانشگاه تهران بوده وبه‌عنوان پزشکیار برای درمان مجروحان جنگی به جبهه می‌رود.
او موضوع پایان‌نامه دکترای خود را بررسی آثار گاز خردل روی اندامهای داخلی انتخاب می‌کند و به‌سبب علاقه و ادای دین خود به همرزمانش ادامه فعالیتهای علمی و تحقیقاتی خود را هم به موضوع طب نظامی اختصاص می‌دهد. هم اکنون دکتر تولایی دارای بورد تخصصی در رشته بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک، رئیس انجمن ژنتیک ایران و رئیس مرکز تحقیقات ژنتیک نور دانشگاه علوم پزشکی بقیه ا... الاعظم (عج) مرکز شناسایی شهیدان گمنام است.
وی و همکارانشان در این مرکز روی شناسایی مفقودان جنگ تحمیلی کار می‌کنند.
هر چند بحث در مقوله شناسایی شهیدان گمنام تخصصی است، اما از دکتر تولایی می‌خواهم تا آنجا که ممکن است ساده سخن بگوید تا برای همه مردم، بخصوص خانواده‌های شهیدان گمنام که در انتظار شناسایی فرزندان خود بسر می‌برند قابل استفاده باشد.
گفت‌وگوی خبرنگار ما با دکتر محمود تولایی هم اینک پیش روی شماست.
آقای دکتر! از چه سالی شناسایی هویت شهیدان گمنام به شکل علمی در کشور آغاز شد؟
- فعالیت این مرکز با طرحی پژوهشی بین سالهای 1381 تا 1385 به انجام رسید و فناوری‌ها و تکنولوژی‌های لازم، با اجرای برنامه پژوهشی به دست آمد.
چرا این فناوری برای چنین کار مهمی پیشتر از سال 81 انجام نشد؟
-کمیته جست و جوی مفقودین پس ازجنگ تحمیلی علاقه‌مند بود از همه دانشها و فناوری‌ها برای شناسایی شهیدان گمنام بهره گیرد. در دهه هفتاد، که اسنادش هم وجود دارد، پیگیری‌های این کمیته برای اینکه سازمانهای تخصصی کشور در این زمینه فعالیت کنند به نتیجه نرسید و دستگاه‌های مسؤول اعلام کردند این فناوری و ظرفیت در کشور وجود ندارد، بنابراین نمی‌توان آن را مورد استفاده قرار داد.
در اوایل دهه هشتاد وقتی من این پیشنهاد را دادم که برای دستیابی به توانایی انجام این فناوری و تکنولوژی اقدام کنیم، به سرعت مورد استقبال کمیته جست و جوی مفقودین قرار گرفت و با حمایت همین مجموعه، به لطف خدا امروز این مرکز به یک ظرفیت و توان پاسخگویی دست یافته است.
آقای دکتر! فرایند شناسایی یک شهید گمنام در این مرکز چگونه انجام می‌گیرد؟
- این کار مبتنی بر توارث و یا به ارث رسیدن صفات و ویژگی‌های ژنتیکی است.
در واقع هر فرزند نیمی از اطلاعات ژنتیکی خود را از مادر و نیمی دیگر را از پدر دریافت می‌کند.
کاری که در این فرایند انجام می‌شود بدین ترتیب است که ما از بقایایی که در فرایند تفحص از شهدای گمنام به دست آمده، نمونه‌هایی را برداشت می‌کنیم، از آن نمونه‌های سلولی، اجزای سلولی هضم و جذب و حذف می‌شود تا به ماده ژنتیکی برسیم. بر روی نمونه این ماده ژنتیکی یک سری فرایندهایی شکل می‌گیرد و صفحاتی از این مجموعه عظیم گنجینه و راز خلقت، رازگشایی و به صورت یک پروفایل یا طرحواره اختصاصی قابل بررسی می‌شود، سپس این اطلاعات از فرد گمنام که فاقد اطلاعات شناسایی است، در داخل یک بانک اطلاعات نگهداری می‌شود.
همچنین از خانواده‌هایی هم که دارای فرزند مفقود هستند نمونه‌های خون و یا نمونه‌های مخاطی گرفته می‌شود که پس از انجام فرایندهای آزمایشگاهی، طرحواره اختصاصی والدین تهیه و به عنوان پروفایل معلوم، در بانک اطلاعات دیگری ذخیره می‌شود.
پروفایل اختصاصی پدر و مادر در بانک اطلاعاتی خانواده‌ها و پروفایل ژنتیکی نمونه‌های پیکرها در بانک اطلاعات نمونه‌های مجهول قرار می‌گیرد. سپس با یک سامانه نرم افزاری اطلاعات بین جامعه معلوم و جامعه مجهول مورد مقایسه قرار می‌گیرد و در این فرآیند نمونه‌هایی که دارای تشابه باشند شناسایی می‌شوند.
سپس با تطبیق‌های جزئی و دقیق‌تر و آزمایشهای تکمیلی به یک تشخیص اساسی می‌رسیم.
آیا امکان گرفتن آزمایش از همه شهدایی که تفحص می‌شوند وجود دارد یا اجزای پیکرها باید شرایط خاصی داشته باشند؟
- در فرآیند شناسایی، گام نخست در منطقه عملیاتی صورت می‌گیرد.
جست و جوگران کمیته جست و جو و تفحص، نخست نقشه‌های عملیاتی محل استقرار یگانها و نیروها را مورد مطالعه قرار می‌دهند که کجا نیروهای عراقی و کجا نیروهای ایرانی بودند. از نیروهای ایرانی کدام لشکر ، کدام، تیپ، کدام گردان، در کجا مستقر بودند.
پس از جست و جو اگربه بقایا و پیکرها دست پیدا کردند آنها را دقیق بررسی می‌کنند که اجزای یک پیکر را بتوانند ازخاک خارج کنند. آنها با اصول و قواعدی که دارند مقایسه‌هایی انجام می‌دهند تا یقین پیدا کنند پیکر کشف شده ایرانی است.
چون برخی مناطق به دست نیروهای ایرانی و عراقی دست به دست شده است و در برخی مناطق حتی امکان آمیخته بودن پیکرها هم هست.
شناسایی پیکرهای ایرانی از عراقی چگونه انجام می‌گیرد؟
- نزدیک به 15 مؤلفه هست که تفاوت بین آنها را مشخص می‌کند.
گام نخست لباسها، ملزومات، کفش، لباسهای زیر، قمقمه، فانسقه، کمربند و... تفکیک می‌شود تا در حد امکان نمونه‌های عراقی همراه نمونه‌های ایرانی نباشد.
گام دوم همه جزئیات مانند کارت شناسایی احتمالی، پلاک و سایر ویژگی‌های همراه پیکرها هست، در میان این گونه وسایل اگر اسمی و یا شماره پلاکی قابل شناسایی باشد این فرد به عنوان شهید شناسایی شده نامدار، تفحص و به ستاد معرفی می‌شود و اگر همراه پیکرهایی که دارای پلاک هم هستند اجزای مخلوطی وجود داشته باشد باز هم روی آن پیکر بررسی‌های دقیق تر انجام و برای شناسایی به مرکز ما فرستاده می‌شوند.
بنابراین هم شهدایی که فاقد کارت و یا پلاک باشند و هم شهدایی که ممکن است پلاک داشته باشند و مخلوط با پیکرهای دیگر باشند برای بررسی اساسی به مرکز ما ارسال می‌شود.
در این مرکز نخست پیکر به بخش آنتروپولوژی یا «پیکرنگاری» منتقل می‌شود، متخصصان آناتومی بار دیگر بررسی دقیق روی پیکر انجام می‌دهند و از اجزای پیکر هر شهید گزارشی تهیه می‌شود و از هر پیکر عکس و در صورت لزوم فیلم تهیه می‌شود.
در آخر، اجزایی که متعلق به یک پیکر مشخص است تفکیک و از آنها نمونه برداری و از این پس گام شناسایی آزمایشگاهی آغاز و نمونه وارد فرایندهای آزمایشگاهی می‌شود.
آیا همه پیکرهای ارسالی به این مرکز قابل تشخیص هست؟
- در این مرحله معیارهای ما یک معیارهای بین المللی است که از نمونه‌های آسیب دیده ممکن است چند درصد قابل پاسخگویی نباشند. مانند برخی نمونه‌ها، که سالهای طولانی در یک منطقه باتلاقی و مرطوب مانده و یک سری مؤلفه‌های محیطی مضرسبب تخریب بافتی آن پیکر شده است. همچنین پیکری که در زمان بسیار طولانی در سطح زمین در معرض تابش خورشید قرار گرفته باشد با نمونه‌ای که در دل خاک خشک مانده باشد به طور طبیعی با یکدیگر متفاوت هستند و قابلیت پاسخگویی آنها هم متفاوت است .
اما آنچه تلاش محققان است اینکه امکان شناسایی را به بیشینه برسانند و ما در این مرکز به امکان شناسایی حدود 90 و بالای 90در صد دست پیدا کردیم. این در مقایسه با آمارهای بین‌المللی عدد بسیار قابل قبول و بالایی است.
کار شناسایی با این درصد و کیفیت در سطح بین‌المللی انعکاسی هم داشته است؟
- بله! هنگامی که ما به این توانایی و فناوری دست یافتیم امکان تبادل علمی هم به وجود آمد.
پیشتر سرخط این نوع اقدامها فقط در دست سازمان اف بی آی و مراکز ژنتیک جنایی وابسته به آن در کشورهای گوناگون بود و آنها اطلاعات علمی را اشاعه نمی‌دادند. حتی در آن زمان ایمیل‌های ما را هم جواب نمی‌دادند و تقاضای ما برای بازدید از برخی از این مراکز علمی، مرتبط با این علم را نمی‌پذیرفتند. اما پس از اینکه ما وارد باشگاه دارندگان این فناوری شدیم، دیگر برای آنها هم قابل پذیرش شد.
اکنون دعوتنامه‌هایی از این مراکز دریافت می‌کنیم و در همایشهای علمی و بین المللی شرکت می‌کنیم، حتی از خارج از کشور هم نمونه‌هایی را دریافت می‌کنیم و خدماتی را ارایه می‌دهیم و این تبادل علمی وجود دارد.
آقای دکتر تولایی! فرایند شناسایی یک شهید چقدر زمان می‌برد؟
- یک نمونه از زمانی که به دست ما می‌رسد بسته به کیفیت نمونه، تهیه کار پروفایلش ممکن است از سه روز تا یک ماه طول بکشد. این تفاوت زمان به علت متفاوت بودن کیفیت نمونه‌هاست. گاهی نمونه‌ها به یک روش رایج پاسخ می‌دهد؛ اما گاهی روشهای گوناگون روی نمونه‌ها باید انجام و تکرار شود تا بتوانیم به نمونه کیفی مورد قبول خود دست یابیم.
پس اگر زمان تشخیص این گونه است چرا اعلام شناسایی شهید اینقدر به درازا می‌کشد؟
-نکته اساسی در زمانبر بودن بسته به این است که از هر نمونه استخوانی که پروفایل تهیه می‌شود، از خانواده منتسب به آن نمونه‌ای داریم یا نداریم.
برابر آمارهایی که وجود دارد حدود 60 درصد از شهدا هر دو یا یکی از والدین را از دست داده‌اند. پس به طور طبیعی پدر و مادری که در قید حیات و در دسترس نیستند امکان اقدامی را هم برای ما باقی نمی‌گذارد. مهم این است، خانواده‌هایی که در سنین کهنسالی هستند با همت و تلاش سازمانهای مربوط، هر چه زودتر نمونه گیری شوند.
اگر بانک اطلاعات خانواده‌ها غنی باشد، پروفایل هر نمونه‌ای که از بخش پیکرها می‌رسد اگر خانواده منتسبی وجود داشته باشد بی‌درنگ در بانک اطلاعات به شناسایی منجر می‌شود، در غیر این صورت بسیار زمانبر است.
در نبود پدر و مادر، از اعضای دیگر خانواده هم می‌توان برای شناسایی نمونه گرفت؟
- اولویت برای شناسایی پدر و مادر شهید است. اگر نبودند از همسر و فرزند، یا از فرزندان شهید نمونه می‌گیریم. فرزند شهید را شاخص قرار می‌دهیم، ژنهای مادری را بر اساس پروفایل مادر تفکیک می‌کنیم و ژنهای باقی‌مانده که ژنهای پدری است را در بانک اطلاعات مورد جست و جو قرار می‌دهیم.
در گام سوم، اگر شهید متاهل هم نباشد از خواهرها و برادرها نمونه گیری می‌کنیم و در این صورت کار خیلی سخت تر می‌شود.
از طرفی هر چقدر فرایندهای آزمایش بیشتر باشد، هزینه ها هم سنگین و بیشترخواهد شد.
آیا هر پیکری تفحص می‌شود نمونه‌های پیکر به این مرکز ارسال می‌شود ؟
- از زمانی که این پروژه آغاز شد همه پیکرهایی که تفحص شدند و فاقد اطلاعات شناسایی بوده‌اند در اختیار این مرکز قرار گرفته و نمونه برداری شده‌اند.
آقای دکتر! لطفاً آماری از شهدای تفحص شده‌ای که در بانک اطلاعاتی این مرکزموجود است بدهید؟
-نزدیک به دو هزار پیکر در این مرکز وجود دارد و از آنها پروفایل تهیه شده و یا در حال تکمیل پروفایلها هستیم.
شمار شهدای شناسایی شده از راه ژنتیک را هم بفرمایید؟
- نزدیک به 200 شهید شناسایی شده‌اند. این کار با تکمیل سامانه‌های نرم افزاری وپوشش دادن بیشتر خانواده‌ها به یک سرعت شیبداری به سمت بالا در حال توسعه است .
برای سرعت بخشیدن به شناسایی شهیدان با وجود کهنسال شدن پدر و مادرها، مسؤولان مربوط چه تدابیری اندیشیده‌اند؟
- من این پرسش را باز می‌کنم، چون خیلی مهم است.
ما با پدر و مادرهایی روبه‌رو هستیم که در کهنسالی بسر می‌برند و هر آن ممکن است از نعمت وجودشان محروم شویم. از طرفی پدر یا مادر با غربت و دوری از فرزند کنار آمده است و اگر ما به آنها مراجعه کنیم و یا یک فراخوان مطبوعاتی و رسانه‌ای بدهیم که برای شناسایی فرزندان گمنام خود به این مراکز مراجعه کنید و نمونه بدهید از فردای آن روز این پدر و مادر چشم انتظار، منتظر یک خبری است که از این مرکز بشنود.
در چنین موقعیتی ما با دو مشکل روبه‌رو می‌شویم؛ یکی اینکه ممکن است عزیز این خانواده از شهدایی باشد که پیش از دهه هشتاد تفحص شده و اکنون گمنام و در یکی از مزارهای شهدای گمنام سراسر کشور دفن شده است و ما به آنها دسترسی نداریم.
مشکل دوم اینکه ممکن است شهید آن خانواده جزو 5 یا 6 هزار شهید باقی مانده تفحص نشده در مناطق برون مرزی باشد که اکنون در حال تفحص است. در این صورت هم ما نمی‌توانیم پاسخگوی این خانواده باشیم که در چه زمانی فرزندشان شناسایی می‌شود.
از نگاه ما ایجاد شرایط استرس برای سلامتی این پدر و مادرها مضر است، پس ما سفارش نمی‌کنیم که فراخوان عمومی و رسانه‌ای داده شود.
پس برای حل این مشکل چه فکری کرده‌اید؟
- انتظار ما این است که سازمانهای امدادی مانند بنیاد شهید که یکی از رسالتها و وظایفشان انجام پایش سلامت و رسیدگی به سلامت والدین شهداست در کنار کار پایش سلامتشان با مرکز ما هماهنگ شوند و چند سی سی از نمونه خون والدین که برای تستهای سلامت گرفته می‌شود را در اختیار این مرکز قرار دهند.
خانواده‌هایی هم که پدر و مادر ندارند و فرزندان جوانی دارند که این کار برایشان قابل تحمل است بیشتر با مرکز ما هماهنگ شوند، ما بروشوری در اختیارشان می‌گذاریم و آزمایشگاه‌های معین ما در استانها اندکی از نمونه خون والدین شهیدان را می‌گیرند و به این مرکز ارسال می‌کنند تا کار فرایند شناسایی انجام گیرد.
اگر موضوع خاصی هست که من مطرح نکرده‌ام، بفرمایید؟
- یکی از نکات بسیار مهم این است که به کارگیری فناوری‌های مدرن الزامات و هزینه‌های خودش را دارد؛ اگر چه ما در این چند سال برای بومی سازی موارد پر مصرف به وسیله محققان ایرانی تلاش کرده‌ایم، اما مواد مصرفی کیتها و تجهیزاتی که مورد استفاده قرار می‌گیرد مستلزم هزینه‌های سنگین است.
ما انتظار داریم در حوزه فناوری، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به طرح شناسایی شهدا کمک کند. در حوزه خدمات سلامت، وزارت بهداشت و درمان این کار را مورد حمایت قرار دهد تا با سرعت بیشتری به این حرکت ادامه دهیم؛ البته مکاتبه‌های لازم را با دستگاه‌های مربوط داشتیم و انتظار داریم مورد استقبال و حمایت قرار گیریم.
پس اکنون هزینه‌های مالی شما از کجا تأمین می‌شود؟
- حامیان اصلی و کنونی این اقدامها کمکهای محدود سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و بخشی هم از سوی دانشگاه علوم پزشکی بقیه ا...(عج) تأمین می‌شود.
آقای دکتر! در پایان بفرمایید برای شناسایی شهیدان گمنامی که پیش از دهه هشتاد دفن شده اند هم برنامه‌ای دارید؟
- نمونه گیری از چنین مواردی به فرایندهای خاص نیاز دارد و ما چون اکنون نمونه‌های انبوه در حال تفحص و نمونه گیری شده در اختیار داریم کار شناسایی باید روی آنها انجام دهیم، اکنون نمونه‌های دفن شده در اولویت بعدی هستند و پس از پایان شناسایی شهدای تفحص شده، انشاا... فرایند شناسایی این نمونه‌ها هم دنبال خواهد شد.
نظر شما