به گزارش قدس آنلاین اگر از اهالی دهه 1370شمسی به قبل باشی حتما با واژه " پست" آشنایی...!

آن روزها که دلنوشته هایت را برروی کاغذ مینوشتی ...آن را درپاکت چهارگوش سفیدی میگذاشتی...تمبری برآن میزدی... برمیخاستی و میرفتی به چهارراهی که یک جعبه فلزی زرد با روزنه ی کوچکش سرخیابان ایستاده بود. و تو نامه ات را که حامل پیامی به عزیزانت بود راهی سفرمیکردی... بعد هم به خانه بازمیگشتی و گوش به صدای زنگ درمی نشستی تا پستچی مهربان محله بیاید و پاسخ نامه ات را بیاورد...

مردم روزگارم در آن زمان با این نامه ها چه عالمی داشتند... پدری نامه برای پسرسربازش می نوشت و مادری برای خواهرش که درشهردیگری درغربت بود... همسری برای شوهررزمنده اش درجبهه ها می نوشت و گاهی نامه ها به همراه یک نقاشی کودکانه از پسریا دخترکوچک خانه برای عزیزی فرستاده میشد. گاه درمیان نامه ها عکسی از کودکی نوپا برای پدرش درجبهه بود ... و بعدها نامه هایی می آمد با پلاکی  و وصیت نامه ای ازیک شهید...

***

ازپله های ورودی موزه مرکزی بالا می روم. ازراهروی اصلی میگذرم. در دوطرف پله هایی است که مرا به طبقه های بالا و پایین راهنمایی می کند. از پله های سمت راست  پایین می روم و درمیانه ی راهرو با دیدن دری فولادی به یاد درِ گاوصندوق بانکها درفیلمهای پلیسی می افتم وحس عجیب و ناشناخته ای وجودم را پرمیکند. همان جا درمی یابم  که وارد مکانی گرانبها شده ام .

پیش رویم تالاروسیع و گنجینه ی ارزشمند با قفسه هایی است که در آن می توان مجموعه ای قابل توجه ازتمبرها و دیگراقلام پستی ایران و سایرکشورهای جهان را مشاهده نمود.

" گنجينه تمبر موزه آستان قدس رضوی" در بهمن ماه سال 1369 به عنوان دومین گنجینه تخصصی موزه های آستان قدس افتتاح شد وسالانه پذيراي صدها هزار نفر از زائران حرم مطهر رضوي و گردشگران و مجموعه داران تمبر و دیگر اقلام پستی از ايران و ساير كشورها است.

چشمانم را می بندم. اسبی چهارنعل از دوردست می آید. صدای نفس زدن های خسته حیوان را می شنوم. پیداست راهی طولانی را طی کرده. اسب با سواری که روی آن نشسته هردو به سرعت باد ازکنارم میگذرند و درخم شاهراه ازنظرناپدید میشوند. جلوترمیروم. ازپیچ جاده میگذرم و به طرف محلی می روم که هیاهوی انسان و شیهه ی اسبان درمیانه ی صحرا غوغایی به راه انداخته است. گوشه ای اصطبل اسبهاست و در گوشه ی دیگراستراحتگاه پیک های راهور.

اینجا به روایت تاریخ دانان جهان اولین چاپارخانه دنیاست. و من اکنون در سه هزارسال  گذشته از تاریخ درعهد فرمانروایی کوروش هخامنشی درایران به تماشای مکانی ایستاده ام که تمامی امورارتباطی ایران زمین ازاینجا تاسیس و بدین طریق انجام می شده است .

 اسبان خسته جای خود را به اسبهای حاضریراق و تازه نفس می دهند، چاپاری که آماده ی سفراست؛ بسته و پیام را که دراستوانه ای فلزی یا سنگی بوده و لاک و مهرداشته را از نفرقبل میگیرد ، برای حفاظت ازپیام آن را درجوف عصا، کفش ؛ انبان ونمداسب و... پنهان کرده به سرعت روی اسب می پرد. اسب درمیان راه هایی که مهمترین آنها به "راه شاهي" معروف و 2400 کيلومتر مسافت داشته و بدستور داریوش هخامنشی ساخته شده می تازد. جاده ای سنگفرش که با 111 ایستگاه درفاصله های 24 کیلومتری ازهم در طولانی ترین مسیر هموارجاده ای با 2863 کیلومتر است که کاروانها آن را 19  روزه طی میکنند اما پیکهای شاهی  تا روز، شب شود و پیام به چاپارخانه و نوبت به چاپار و اسب بعدی برسد پیام ها را 7 روزه به مقصد می رسانند.

درآن زمان تمام مراسلات پستی ایران درخدمت فرمانها و دستورات دولتی به این شکل اداره می شد. چاپارها اخبارامپراتوری عظیم ایران را ازگوشه و کنارممالک درکمترین زمان به مرکز فرمانروایی و از مرکز به دورترین نقاط کشورمی رساندند.

بازمیگردم به تاریخ و تشکیلات منظمی که ازمشهورترین و حساس ترین تشکیلات اداری هخامنشیان بود چنان که هرودوت (مورخ یونان باستان) درتوصیف چاپارهای پارسی می نویسد: « نه برف، نه باران، نه گرما و نه تاریکی شب چاپارها را از طی منازل سفرشان باز نمی دارد». که امروزه این جمله دربالای سر در ساختمان اداره پست نیویورک نوشته شده است.

این روند درطول تاریخ و درهردوره ازسلسله های پادشاهی ادامه یافت و در بعضی از مواقع بهتر ودر پاره ای از زمان دچار رکود گشت. با حمله اسکندر وانقراض سلسله هخامنشیان و مشاهده این چنین تشکیلات گسترده اطلاعاتی آنرا همراه خود به جامعه آنروز یونان برد و سپس در اروپا تا اوایل قرن ۱۲ میلادی ازآن استفاده می شد ودرسال ۱۵۹۱در انگلستان الیزاابت اول پست را ملی اعلام کرد.

 تا اینکه در زمان وزارت میرزا تقی خان فراهانی معروف به امیرکبیر به صورت یک  اداره منظم برای عموم مردم درآمد و او طی اطلاعیه ای در روزنامه به مردم این نوید را  داد.

 ازاین پس مردم عادی می توانستند نامه های خویش را با پرداخت وجهی ناچیز به چاپارهای دولتی بسپارند . امیرکبیرمسئولیت چاپارخانه رابه میرزا شفیع خان چاپارچی باشی واگذار نمود. درسال ۱۲۶۷ مقررکرد تا ماهی دومرتبه دراول  و پانزدهم ماه قمری چاپار به آذربایجان ، فارس ، گیلان ،مازندران ، کرمان ، خراسان ، استرآباد وکرمانشاه رفته ومراجعت کند.

درمیان زمان گام برمی دارم و با نگاهی به جاده ها و چاپارها و اسبان چابک سوارشان؛  قفسه های گنجینه تمبر را که هریک راوی حکایت و تاریخ و مناسبتی است به نظاره می نشینم.

"تمبر"

تمبر از واژه ای یونانی و لاتینی به نام  "تومپانون"و "تيمپانوم" گرفته شده که در زبان فرانسه شکل پذیرفته شده تری گرفته که همان واژه "تمبر"  است و به معنای زنگ كوچك فلزي، اوج صدا، آواز، طنين و... است که این مفهوم از سال 1848 به‌ معناي تمبر پستي رواج يافت  و ازاول ژانويه سال 1849 در فرانسه به فروش رسيد. تمبر قطعه كوچك بهاداري است كه در شكل‌ها، اندازه‌ها، و رنگ‌هاي گوناگون با كادر و حاشيه و چسب و دندانه يا بدون آن، به مناسبت‌هاي ويژه به تعداد معيّن از سوي ادارات پست چاپ و منتشر مي‌گردد و نشان پرداخت کرایه پست است.

درگذشته و پیش از ابداع تمبرهزينه پستي بر مبناي مسافت‌هاي طي‌شده و تعداد صفحه‌هاي نامه بود و این هزینه ها در ابتدا از گیرنده نامه دریافت می شد که با مشکلاتی به همراه بود.

رولاند هیل نخستین تمبر پستي جهان معروف به «پني سياه» را اختراع  کرد و این تمبر که تصویر آن را در" گنجینه تمبر آستان قدس رضوی" میبینم درششم ما مه 1840 با تصویری از ملکه ویکتوریا  انتشار یافت.

در تاریخ 1 سپتامبر 1877 میلادی برابر با 10 شهریور 1256 خورشیدی در بیست و نهمین سال سلطنت ناصرالدین شاه قاجار (از 1227 تا 1275 خورشیدی) با تلاش های شوالیه گوستاو ریدرر فون داکسبرگ (از کارمندان عالی رتبه پست اتریش که در تاریخ 15 دی ماه 1253 خورشیدی به عنوان مستشار پستی وارد ایران شد و دو سال بعد رئیس کل چاپارخانه های ایران گردید) به اتحادیه جهانی پست پیوست. به فرمان ناصرالدین شاه اداره پست در سال ۱۲۹۷ به وزارت پست تبدیل و اداره ان به میرزا علیخان امین اللملک واگذار و او نخستین وزیر پست ایران شد.

اتحادیه جهانی پست در تاریخ نهم اکتبر 1874 میلادی (هفدهم مهرماه 1253 خورشیدی) در شهر برن، پایتخت سوئیس، تأسیس شد و در سال 1969، کنگره این اتحادیه در شهر توکیو، ژاپن، این روز را «روز جهانی پست» نامید. اتحادیه جهانی پست از نظر قدمت، دومین سازمان بین المللی در جهان است که در حال حاضر 192 کشور عضو دارد. 

پیش از عضویت ایران در اتحادیه جهانی پست، پاکت نامه هایی که به خارج از کشور ارسال می شدند با همان نرخ پستی داخلی 5 شاهی، در ابتدا به جلفا در روسیه حمل شده و در آنجا پیرو معاهده ای دوجانبه بین پست ایران و روسیه، با دریافت یک قطعه تمبر 8 کوپکی به مقصد ارسال می شدند.

نمايندگاني از طرف دربار ايران براي مطالعه و پژوهش درباره چاپ تمبر رهسپار فرانسه شدند تا با مقام‌هاي آن كشور در زمينه تمبر و مسائل مربوط به آن گفت‌وگو كنند. دراین میان شخصی به نام "البرت بار" نمونه‌هايي از تمبر تهيه و به هيأت ايراني تسليم كرد. اين طرح‌ها در سال 1825/ 1283 ق. به تهران وارد شد و مورد قبول قرار گرفت. نمونه‌ها در پنج كليشه به رنگ‌هاي آبي، قرمز، سبز، و بنفش تهيه شده بود و ارزش اسمي هر تمبر را نيز ارائه مي‌داد.

نخستین تمبرهای پستی ایران معروف به تمبرهای باقری در سال 1247 ش. چاپ و منتشر گردید. تا پیش از این تاریخ، کرایه حمل نامه ها و مرسولات بر اساس وزن و مسافت طی شده به چاپارها پرداخت می گردید.

خبر مربوط به انتشار و رواج تمبر پستی در ایران، نخستین بار با عنوان «اعلان چاپارخانه مبارکه» در سال 1250 ش. در روزنامه ایران، چاپ و منتشر گردید. در این اعلان، واژه «مهر دولتی» به جای تمبر به کار رفته است.

نخستین تمبرها با چهره ناصرالدين شاه و سپس تصاويري از رخسار پادشاهان قاجار از ناصرالدين شاه گرفته تا احمد شاه بر روي تمبرهاي پستي نقش بستند . در دوره پهلوی نیز نخستين تمبر از چهره رضا شاه در سال 1926/ 1305 ش. چاپ شد. اين تمبر در 8 قطعه به ارزش 1، 2، 3، 6، 9، 10، 12، و 15 شاهي به‌ترتيب به رنگ‌هاي سبز، آبي، بنفش، سبز زمردي، عنابي، گلي، زرد قهوه‌اي، و نارنجي منتشر شده است.

 از میان نفایس موجود در "گنجینه تمبر آستان قدس رضوی" می توان  به : تمبرهاي ایران دوره قاجار شامل تمبرهای شير و خورشيدي اوّلیه ایران، نخستین تمبرها با تصویر ناصرالدين شاه و تمبرهای سایر سلاطین قاجار، تمبرهای غیر رسمی منتشر شده توسط انقلابیون و عوامل مخالف دولت در دوره قاجار، شامل تمبرهاي لار، تمبرهاي موقتي مشهد معروف به تمبرهاي «ويكتور كاستين» و تمبرهاي پست  انقلابی ایران درگیبان معروف به تمبرهای میرزا کوچک خان جنگلی، مجموعه تاریخچه پستی ايران شامل پاکت نامه های بدون تمبر و تمبردار دوره های قاجار و پهلوی، پاکت نامه های سانسور شده، ورقه های پستی یا کارت پستال، پاکت های مهرروز، تلگراف و ... ، مجموعه تمبر و تاریخچه پستی انگلستان اشاره کرد.

 و از تمبرهای نفیس موجود در" گنجبنه تمبرآستان قدس رضوی " در دوره جمهوری اسلامی ایران نیز می توان نخستين تمبرهاي جمهوري اسلامي ايران در 26 اسفند 1357  که به مناسبت نوروز باستاني، در سه قطعه به ارزش 2، 3، و 5 ريال چاپ شد برشمرد.  اما نخستين تمبر واقعي جمهوري اسلامي ايران در 31 فروردين 1358، در چهار قطعه به ارزش 3، 5، 10، و 20 ريال به چاپ رسيد. در اين دوران، از مشاهير، بزرگان، سياستمداران، دولتمردان، و روحانيان تمبرهايي چاپ شده كه از جمله مي‌توان پانصدوپنجاهمين سال خاموشي غياث‌الدين جمشيد كاشاني (14 آذر 1358)، يكصدمين سالگرد تولد علي‌اكبر دهخدا (5 اسفند 1358)، يكصدمين سالگرد تولد محمد مصدق (29 اسفند 1358)، بزرگداشت مرتضي مطهري (11 ارديبهشت 1359)، بزرگداشت علي شريعتي (25 خرداد 1359)، سالروز درگذشت محمود طالقاني (19 شهريور 1359)، بزرگداشت محمدحسين قاضي طباطبايي (5 دي 1360)، و جز آن را نام برد.

از موزه تمبرآستان قدس رضوی بیرون می آیم  و به این می اندیشم که انگارهمان انتظار شاید 15-10 روزه برای دریافت نامه عزیزانت هزاربرابر شیرین تراز صدم ثانیه های امروز است که پیغام های ایمیلی واینترنتی و چتی و تلگرامی و... به شخص مورد نظر میرسد و درآن واحد جواب میگیرد ! آن روزها فاصله های مکانی زیاد بود اما دلها نزدیکتربود بهم... اما دراین روزگار...! خودتان که  بهترمی دانید! من چه بگویم!؟

شما را نمیدانم ... اما باز هم من هنوز دلم می خواهد بنشینم. نامه بنویسم .تمبر بچسبانم و پست کنم و منتظربمانم ... ؟!

راحله ندافی مقدم