روش های زیاد علمی و حسی هم برای آن عنوان شده، اما این روزها و با نزدیک شدن به 25 تیرماه دقیق‌ترین و ساده‌ترین روش تعیین قبله را پیش رو داریم. گفت‌وگوی ما با مهندس مسعود عتیقی، مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران پیرامون روز مذکور و علت و چگونگی تعیین قبله است که از نظر می‌گذرانید:
علت مهم بودن هفت خرداد و 25 تیرماه از نظر نجومی چیست؟
از آنجا که تعیین قبله برای ما مسلمانان فارغ از هر فرقه از فرق اسلامی اهمیت ویژه ای دارد و از طرفی روش های متعددی هم که برای این کار وجود دارد به مباحث ریاضی یا نجوم محاسباتی مرتبط می‌شود و برای همگان قابل محاسبه نیست، روی‌آوری انجمن نجوم آماتوری این بوده است که همه ساله مردم را از روزهایی که امکان تعیین دقیق و ساده سمت قبله در محل سکونت شان وجود دارد، آگاه کند و در این دو روز بدون نیاز به دانش خاص و ابزارهای پیچیده ای این امکان به راحتی فراهم است.
چه فرآیندی سبب این اتفاق می‌شود؟
می‌دانیم که خورشید همیشه از یک نقطه طلوع نمی‌کند و نقطه طلوع و غروب خورشید در افق با روز دیگر متفاوت است. از امتداد خط فرضی استوا که کمربند وسط زمین است تا بی نهایت، استوای آسمان به عنوان نقطه صفر بر روی کره آسمان بدست می آید که بر استوای زمین منطبق و با آن هم مرکز است، خورشید در سال دو روز دقیقاً از بالای خط استوا عبور می‌کند. یک بار اول بهار که اعتدال بهاری نامیده می‌شود و یک بار در اول پاییز که اعتدال پاییزی است. خورشید از اول بهار تا اول پاییز به مدت شش ماه، از شمال شرق طلوع می‌کند و شش ماه دیگر یعنی پاییز و زمستان از جنوب غربی طلوع می کند؛ در طول شش ماه که خورشید در شمال استوای آسمان است دو بار از بالای شهر مکه و خانه خدا می‌گذرد.
خورشید در روز اول فروردین از نقطه صفر استوا طلوع می‌کند و تقریباً هر چهار روز به اندازه یک درجه از خط استوا فاصله می‌گیرد و از نقطۀ بالاتر طلوع می‌کند. پس از سه ماه به حداکثر میل خود می‌رسد و در روز اول تابستان از نقطه میل نهائی که 23 درجه و 25 دقیقه (حدود23 درجه و نیم) است طلوع خواهد کرد. از آن روز به بعد سیر بازگشت به سمت استوای آسمان را در پیش خواهد گرفت، بنابراین شهرهایی که درفاصله خط استوا و عرض جغرافیایی 23درجه و نیم هستند، دو بار خورشید از سمت الرأس آن‌ها خواهد گذشت. از جمله این مکانها مکه مکرمه است که عرض جغرافیایی آن (نسبت به خط استوا) 21درجه و 25 دقیقه شمالی است.
خورشید یک بار موقع رفتن به سوی میل نهایی( زاویه 23.5 درجه شمالی) در روز هفتم خرداد، از سمت رأس افق مکه مکرمه می‌گذرد و پس از حدود 24 روز به آخرین نقطه طلوع در روز اول تیرماه می‌رسد و مجدداً موقع مراجعت از 23.5 به سمت صفر و یا همان استوای آسمان، مصادف با 25 تیر ماه است و مجدد از نصف‌النهار مکه و دقیقاً روی کعبه عبور می کند. در این دو روز موقع ظهر خورشید عمود بر خانه خدا قرار دارد وکعبه سایه ندارد.
سایه نداشتن کعبه که به آن اشاره کردید چه مفهومی دارد؟
در روزها و ساعت‌هایی که عرض خواهد شد خانه کعبه سایه ندارد. یعنی هر شخصی در این روزها در کنار خانه کعبه هنگام اذان ظهر مکه باشد، مشاهده خواهد کرد که خانه خدا سایه ندارد و اشخاصی که در هر جای کره پهناور زمین و از جمله ایران در موقعیت روز قرار داشته باشند و به سمت خورشید بایستند در حقیقت به سمت خانه خدا ایستاده‌اند. این دو روز در سال یعنی هفتم خرداد و 25 تیرماه خورشید موقع زوال(لحظه اذان ظهر) بر بالای خانه خداست. اذان ظهر مکه به وقت ایران با احتساب این‌که ساعت رسمی در بهار و تابستان یک ساعت جلو کشیده می‌شود، دقیقاً در هفتم خرداد ساعت 13:48و در بیست‌وپنجم تیرماه ساعت 13:57است. باید توجه داشت، سایه شاخص تنها در این زمان‌ها سمت قبله را نشان می‌دهد. قدر مسلم آنکه سایه شاخص در چند دقیقه زودتر یا دیرتر از اوقات مذکور، خصوصاً در شهرهای مرکزی و شمالی ایران نسبت به سمت قبله منحرف خواهد بود.
روزهای قبل یا بعد از آن تاریخ برای تعیین قبله دقت لازم را دارد؟
بله اما تا حدودی، مطمئناً حتی در طول سال هم می‌شود با روش‌هایی روزهایی را برای تعیین قبله تعیین کرد اما از آنجایی که می‌خواهیم روشی سهل و آسان برای دسترسی و فهم عموم مردم ارائه کرده باشیم و همه با عدم در اختیار داشتن ابزارهای خاص و یا دانش ریاضی بتوانند قبله را به راحتی و دقت بالا مشخص کنند، دو روز هفتم خرداد و 25 تیرماه را برای تحقق این مهم معرفی می نماییم.
برای بالابردن دقت تعیین قبله چه توصیه و راهکاری دارید؟
مردم باید توجه داشته باشند که برای بالابردن دقت، هرگز و هرگز به خورشید نگاه نکنند. فقط به سمت خورشید قرار بگیرند. نگاه کردن به خورشید خطرناک است و اگر قرار است جهت قبله را در هر موقعیتی که هستند جهت استفاده در طول سال به شکل دقیق علامت گذاری کنند تنها با عمود کردن شاخص بر روی زمین و علامت گذاری سایه این کار را انجام دهند. علاقمندان در نظر داشته باشند هر اندازه سایه نازک تر باشد، دقت بیشتر است. خلاف جهت سایه به سمت خورشید، جهت قبله خواهد بود. برای بالابردن دقت به جای کارهای پُر ریسک بهتر است از شاقول عمود بر زمین استفاده کنند. جهت اجرای این کار کافی است یک شاخص یا شاقولی را بر زمين عمود كرده و امتداد سایه را علامتگذاری کنند تا از امتداد اين خط به سمت خورشید، سمت دقیق قبله در مکان مورد نظر تعیین و علامتگذاری شود.
اگر شاقول در دسترس ندارید به راحتی و به وسیله دو صندلی هم می توانید این کار را انجام دهید. به این صورت که دو صندلی را در طرفین قرار داده و یک وزنه ای را با نخ نازکی از یک خط کشی که بر روی دسته دو صندلی است بر زمین عمود نمایید. اگر سایه نخ این شاقول ساخته شده را علامت گذاری کنند روش بسیار دقیقی برای تعیین قبله در آن نقطه خواهد بود.
نظر شما