غیر مشهدی ها هیچ ، حتی ما اهالی مشهد که از کودکی با نام و نشانه هایی از «ملک» و موقوفاتش بزرگ شده ایم ، هنوز و هرگاه به قصد تفریح و تفرج از هر سوی شهر بیرون می زنیم ، وقتی چشممان به نشانه ای از «ملک» می افتد ، پس از دعای خیر، از خودمان می پرسیم :مگه می شه، مگه داریم؟

با این حساب اگر شما خواننده غیر مشهدی هم گذرتان به مشهد بیفتد پس از نام امام رضا(ع) ، فردوسی ، نادرشاه بیشتر از همه نام «ملک» به گوشتان خواهد خورد و اگر فرصت کنید و سری به گوشه و کنار و اطراف مشهد بزنید ، عظمت و گستردگی موقوفات بزرگترین واقف ایران ، شگفت زده تان خواهد کرد.

* این «ملک» از کجا آمد؟

ماجرای «ملک التجار»  بر می گردد به آغاز دوره ناصرالدین شاه قاجار و حتی پیشتر از آن. برخلاف لقب «ملک التجار» ی ، این خاندان تبریزی الاصل ، روحانی و عالم زاده بودند. شجره نامه این خانواده را اگر از «ملا آقا بابا» معروف به مجتهد که در فقه و اصول بسیار توانا و شهره بود، شروع کنیم.می رسیم به فرزندش «بوعلی» که اگرچه مجتهد نبود اما «ملک التجار» هم به حساب نمی آمد.  «محمد مهدی» فرزند بوعلی تبریزی اما در میان خانواده ای اهل علم، با وجود علم آموزی های بسیار، لباس روحانیت به تن نکرد. جوانی و شور و اشتیاق وطن دوستی اش سبب شد ابتدا لباس رزم بپوشد و برای جنگیدن با نیروهای روس وارد ارتش شود و تا درجه سرهنگی بالا برود اما پس از آن از عالم تجارت سر درآورد تا حدی که کار و بارش در آذربایجان گرفت و از تاجران به نام روزگار خودش شد. آقا محمد مهدی با «میرزا تقی خان امیر کبیر» که آن زمان پیشکار ولیعهد(ناصرالدین شاه) رفاقت خوبی به هم زده بود.

روزی که قرار شد ناصر الدین شاه به تخت بنشیند ، خزانه کشور خالی بود و امیرکبیر مجبور شد دست به دامن تاجر سرشناس محمد مهدی تبریزی بشود. 100 هزار تومان آن زمان پول کمی نبود اما «محمد مهدی» آن را به امیر کبیر داد و همین مسأله و البته شجاعت هایش در جنگ با روس ها سبب شد او را به تهران فرابخوانند و لقب «ملک التجار» یعنی مقامی در حد وزیر تجارت و بازرگانی را تقدیمش کنند. این لقب بعدها به فرزندش « محمد کاظم » نیز رسید. «ملک» در واقع مختصر و مفید همان لقب است که بعدها به نام خانوادگی تاجر تبریزی و فرزندانش تبدیل شد.

* «بیزینس» را هم خوب می فهمیدند

خرداد ماه سال 1250 خورشیدی ، خداوند به «حاج کاظم ملک التجار» پسری داد که نامش را «حسین» گذاشتند. حاج کاظم علاوه بر ثروت انبوه، شمّ تجاری و اقتصادی اش را هم از پدر به ارث برده بود و بر خلاف او اهل سیاست هم بود و البته شعر هم می گفت. تاجر خوشنام تبریزی ، حالا به یک چهره سرشناس اقتصادی تبدیل شده و سال به سال بر ثروتی که از پدر به ارث رسیده بود می افزود ، آوازه اش به بیرون از ایران نیز رسیده بود و خارجی ها او را سر دسته تجار تهران و آذربایجان می دانستند.

حاج حسین ملک فرزند چنین فردی بود و اگرچه تنها بخشی از ثروت افسانه ای پدر در خراسان و تهران به او رسید اما درست مانند پدرش به اصطلاح «بیزینس» را خوب بلد بود و می توانست به سرعت یک قران را به یک تومان و یک تومان را به ده تومان تبدیل کند. خب با این تفاسیر دیگر نباید چندان از وسعت و عظمت مال و اموال و املاک «حاج حسین ملک» حیرت زده شد هرچند که توجه و تلاش خستگی ناپذیر او در زمینه وقف و مسایل فرهنگی و البته کارهای خیر هنوز می تواند در مقایسه با ثروتمندان آن زمان و این زمان، ما را شگفت زده کند.

* روحیه فرهنگی و خیر خواهی

با همه مشغله اقتصادی ، پدر «حاج حسین ملک» اما از تعلیم و تربیت فرزندانش غافل نیست. هرچند در نوع آموزش سنتی و مدرن اختلاف نظر دارند اما «حاج حسین» هم پای درس استادان به نام آن دوره  مانند حاج شیخ مسیح طالقانی ، میرزا ابوالحسن خان جلوه و... می نشیند و علوم قدیمه را می آموزد و هم دزدکی و دور از چشم پدری که شاید تغافل می کند به مدرسه «آلیانس» می رود و زبان فرانسه می خواند.

تفاوت بزرگ  «حاج حسین ملک» با بسیاری از بچه پولدارها و بعدها نیز با متمولین دوران خودش ، روحیه بالای علمی و فرهنگی و تلاش در کارهای خیر است. مشغولیتی که بسیاری از ثروتمندان لابه لای گرفتاری های انبوه شغلی آن را فراموش می کنند. «حاج حسین ملک» اما عشق و علاقه به کتاب و فرهنگ را از همان جوانی با خودش دارد. وقتی در جوانی برای سرکشی به اموال پدر به مشهد می آید با دیدن یک نسخه کتاب خطی ارزشمند در نیشابور و آثار دیگری در مجموعه های آستان قدس رضوی ، جرقه تأسیس «کتابخانه و موزه ملی ملک» در ذهنش زده می شود. تصمیمی که بعدها آن را عملی می کند تا امروز به مجموعه علمی فرهنگی بزرگ و با شکوه تبدیل شود.

* یک نکته دیگر

اینکه در همه موقوفات «ملک» روحیه خیرخواهی و مردم دوستی موج می زند نیاز به گفتن ندارد. اصولاً در فلسفه وقف این خیرخواهی و مردم دوستی وجود دارد اما آنچه در اقدام های «حاج حسین ملک» قابل توجه است ، آینده نگری و  دور اندیشی در همه زمینه است .یعنی وقف به شکلی انجام شده که در آینده متولیان موقوفات با سؤال و ابهام بی پاسخی مواجه نیستند و در ضمن در کنار وقف هر مجموعه فرهنگی ، تمهیداتی برای تأمین هزینه های موقوفه و توسعه و گسترش و به روز سازی آن اندیشیده شده است. برای همین با وجود گذشت سالها از مرگ واقف هنوز روح مدیریت درست در همه این موقوفات جریان دارد. حاج حسین ملک تا زنده بود اداره امور بسیاری از موقوفات را خودش به عهده داشت و همان زمان تعیین کرده بود که پس از مرگش چه کسانی یا سازمانهایی متولی این موقوفات خواهند بود.

* حاج حسین و مشهد

گزارش از شخص دارد تمام می شود و هنوز فرصت نکردیم حتی فهرست وار از موقوفات «ملک» و بسیاری از کارهایش حرفی بزنیم. دیگر گفتن از محبت های «ملک» به روستاییان اطراف مشهد ، کمک های مالی به مستمندان، سابقه کتک خوردنش در جریان انقلاب مشروطه به دست مخالفان که بعدها برای معالجه عوارض آن به خارج کشور رفت و حبس کشیدنش در ماجرای حمله به مسجد گوهر شاد ،پیش کش!

حاج حسین ، وقف هایش را از سال 1316 با وقف خانه پدری و کلیه تجهیزات آن و وقف نسخه خطی بسیار ارزشمند آغاز کرد. باغ وکیل آباد در مشهد برای تفریحگاه عمومی 150 هکتار، اهدای زمین به فرهنگیان و کارکنان مخابرات و ...200 هکتار، باغ صبای تهران، اهدای کاخ پدری در شهر ری به آموزش و پرورش، احداث شیرخوارگاه در مشهد، احداث حمام، رختشورخانه، زورخانه ، باغ ملی مشهد ، وقف و ساخت بهداری و درمانگاه از منطقه سرجام، تربت جام تا چناران و مجموعه موقوفات بزرگی که به آستان قدس رضوی سپرده شده است. سلسله وقف های او تا نزدیکی سالهای میانه دهه 40 ادامه داشت و هرچند در سال 1351 در 101 سالگی به رحمت خدا رفت و در حرم مطهر رضوی به خاک سپرده شد اما آثار و برکات موقوفات و کارهای خیر او هنوز و حالا حالا ها ادامه خواهد داشت.