از آن حضرت به قدری روایات و احادیث در زمینه احکام اسلامی، تفسیر، تاریخ اسلام و انواع دیگر علوم به یادگار مانده است که تا آن زمان از هیچ یک از فرزندان امام حسن و امام حسین (ع)، این مقدار حدیث و روایت به جا نمانده بود. این احادیث در کتب روایی و تاریخی اهل سنت و شیعه به چشم می خورد. رجال و شخصیتهای بزرگ علمی آن عصر و نیز عده ای از یاران پیامبر (ص) که هنوز در حال حیات بودند، از محضر آن حضرت استفاده می کردند.
همزمان با فرا رسیدن میلاد پر برکت امام محمد باقر (ع) زندگی علمی ایشان را در گفت وگو با دکتر سید محسن میرباقری مورد واکاوی قرار داده ایم که در ادامه می خوانید.
****
* جنبش علمی امام باقر(ع) چه دستاوردهایی را به اسلام تقدیم کرد؟
**باقرالعلوم(ع) با برقراری حوزه های درسی و مباحثات و گفتمانهای علمی و اعتقادی، با کج اندیشی های دوران خود مبارزه کرد و تمام ابواب فقهی و اعتقادی را از دیدگاه اسلام ناب، بررسی نمود و به پرورش دانشمندان و فرهیختگان و جنبش بزرگ علمی همت گماشت؛ به گونه ای که دانشمندی چون «جابر بن یزید جعفی» هرگاه می خواست سخنی در باب علم به میان آورد، می گفت: « میراث دار دانش پیامبران، محمد بن علی (ع) برایم این گونه گفت» و به دلیل ناچیز دیدن موقعیت علمی خود در برابر جایگاه امام، از خود نظری به میان نمی آورد.
یکی از دستاوردهای مهم فعالیتهای علمی امام، تربیت شاگردان برجسته و فرهیخته بود و این بدان دلیل بود که در زمان آن حضرت، در اثر برخورد فرهنگ و معارف اسلامی با فلسفه و آرای روم و یونان، یک نهضت علمی و فرهنگی به وجود آمده و شبهات و اشکالات متعددی رواج یافته بود. لذا امام باقر (ع)، دانشمندان برجسته ای را در رشته هایی چون: فقه، حدیث، تفسیر و دیگر شاخه های علوم اسلامی تربیت کرد که هر یک وزنه ای در دانش به شمار می رفتند.
*گویا آزادی عمل امام باقر(ع) بیشتر از امامان پیشین بوده است؟
**شرایط سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایام زندگی ایشان این فعالیتها را اقتضاء می کرد.
*چه شرایطی؟
** امام باقر (ع) در دوره ای امامت خویش را آغاز کرد که جامعه اسلامی در وضع فرهنگی نابسامانی به سر می برد و گرفتار چالشهای عمیق عقیدتی و درگیری های مختلف فقهی و اعتقادی میان واقعه های اسلامی شده بود. فروکش کردن تنشهای سیاسی پس از واقعه عاشورای سال 61 هجری، هم چنین شکست برخی احزاب سیاسی، سبب یکپارچگی حاکمیت بنی امیه و دور شدن بسیاری از دانشمندان از صحنه سیاسی شده بودند. در این برهه، پیدایش مکتبها و سبکهای مختلف علمی، رونق فراوانی به بازار علم بخشیده بود.
از سوی دیگر، جریانهای سیاسی حاکم بر جامعه، سبب تفکیک قرآن از عترت شده بود و به شخصیتهایی همچون حسن بن علی (ع)، از سوی حکومت معاویه، فرصت نشر معارف واقعی داده نشد. حسین بن علی (ع) نیز تحت فشار قرار گرفت و به شهادت رسید. افزون بر آن، بنی امیه بر جان و مال و ناموس و دین مردم مسلط شده بود و زمینه چنان شد که فردی چون امام زین العابدین (ع) ناچار شد، معارف حقه را در قالب دعا و نیایش اظهار کند. علاوه بر همه اینها، خطر افکار آلوده یهود و سیطره نظریات فرقه مُرجئه، جبریه، قدریه، غُلات و...، حیات فکری شیعه، بلکه اسلام محمدی را با خطر روبه رو کرده بود.
در عصر امام باقر (ع)، زمینه فعالیتهای سیاسی از بین رفته بود و قیام مسلحانه نیز محکوم به شکست بود و تأثیری در حفظ دین نداشت. در واقع، شرایط به گونه ای فراهم شد که یک انقلاب علمی و فرهنگی را می طلبید؛ به عبارت دیگر حفظ اسلام و مبارزه با افکار انحرافی و التقاطی و زیر سؤال بردن سیاست حاکمان اموی، می طلبید که فعالیتهای جدی علمی صورت گیرد. امام باقر با شناخت نیاز جامعه، به فعالیت علمی پرداخت و با ظهور وی، گام مهم و بسزایی در حفظ اسلام و نهادینه کردن معارف آن و تبیین مبانی شیعه، برداشته شد.
*همه فسادهای فکری آن ایام به دلیل دوری از قرآن و عترت است. امام باقر (ع) برای بهره جویی امت اسلام از قرآن چه کردند؟
** هر چند سیاست جلوگیری از تدوین احادیث نبوی (ص) با شعار «کافی بودن قرآن» پیش می رفت، اما از عمل به قرآن خبری نبود و فقط از آن به صورت ابزاری برای جلوگیری از نشر معارف اهل بیت (ع)، دستیابی به اغراض سیاسی و سرکوب کردن مخالفان استفاده می شد. همچنین تفسیر به رأی بشدت رواج یافته بود. امام باقر(ع) در چنین فضایی با بازگو کردن تفسیر آیات، بسیاری از ابهامها را زدود و جایگاه قرآن را باز نمود.
این امر در قالبهای مختلف صورت می گرفت؛ از جمله این که آن بزرگوار همواره برای اثبات مدعاهای خود از آیات قرآن بهره می گرفت و می فرمود: «هر چه را می گویم، از من سؤال کنید که گفته ات در کجای قرآن آمده تا آیه مربوط به آن را تلاوت کنم». امام به اندازه ای بر آیات قرآن تسلط داشت و قرآن را به گونه ای تفسیر می نمود که «مالک بن اعین جهنی» شاعر هم عصر امام درباره او چنین سرود: «اگر مردم در صدد جست وجوی علوم قرآن برآیند، باید بدانند که قریش بهترین دانای آن را دارد و اگر امام باقر(ع) در علوم قرآنی لب به سخن گشاید، فروع زیادی برای آن ترسیم خواهد نمود... .»
*امام(ع) برای پاسخگویی به پرسشهای فکری و علمی چه برنامه هایی داشتند؟
** از تلاشهای چشمگیر امام در راستای نشر تعالیم اسلامی، پاسخگویی به مسائل علمی و فقهی مردم بود. یکی از راه های گسترش معارف اسلامی که امام باقر (ع) به خوبی از آن بهره گرفت، مناظره و گفت وگو بود؛ روشی که در عصر آن حضرت رواج داشت وابزاری مهم برای انتقال فرهنگ شمرده می شد. امام باقر (ع) با اندیشمندان متعددی، چه مسلمان و چه غیر مسلمان، مناظره و احتجاج نمود. این امر در نهادینه کردن معارف اسلامی بسیار مؤثر بود. امروزه نیز مناظره های امام یکی از منابع غنی معارف دینی به شمار می آید. بیشتر مناظرات آن حضرت با فرقه های اسلامی صورت گرفت، زیرا در عصر ایشان فرقه های مذهبی و گروه های سیاسی و مذهبی متعددی مانند: معتزله، خوارج و مرجئه فعالیت داشتند و لذا امام باقر (ع) با مناظره و گفت وگو پایگاه های فکری و عقیدتی آنان را در هم می کوبید و بی اساس بودن عقایدشان را با دلایل روشن ثابت می کرد.
ضمن این که از فعالیتهای بارز امام باقر (ع) همچون سایر امامان، بهره گیری از نیایش و دعا در جهت نشر تعالیم دینی و آموزه های بلند عرفانی بود. آنان در هنگامی که جامعه در فساد و تباهی دست و پا می زد، زورگویی و زر سالاری و خفقان و اسلام ستیزی بر فضای جامعه حاکم بود، با خدای خویش راز و نیاز می کردند و از دعا بهره می گرفتند و مردم را به پروردگار و مبارزه با زورگویان فرا می خواندند.
هر چند مقصود اصلی آنان در این نیایش ها، پرستش خدای بزرگ بود، ولی با توجه به تعابیری که در نیایش آنها وجود دارد، می توان مفاهیمی چون: خلافت اهل بیت (ع)، عدم سکوت در برابر ظلم و نهادینه کردن معارف اسلامی... را یافت. در بیشتر دعاها، جمله صلوات بر محمد و آل محمد(ص) به چشم می خورد و این در حالی است که دشنام به اهل بیت بویژه امیرالمؤمنین (ع) سکه رایج حکمرانان وقت شده و آیات خدا به دست فراموشی سپرده شده بود.
* جناب میرباقری! باقرالعلوم درمباحث علمی بیشتر چه شاخه ای را مورد توجه قرارمی دادند؟
** تمامی دانشمندان شیعی بر این باورند که امام باقر (ع) نخستین کسی بود که «علم اصول» را تأسیس کرد و قواعد آن را به وجود آورد و دروازه اجتهاد را به روی دانشمندان اسلامی گشود. مجتهد برای استنباط احکام شرعی به این علم نیاز مبرم دارد. بعضی از قواعدی را که امام تأسیس کرد به این نام ها در بین اصولی ها شهرت دارد: استصحاب، قاعده تجاوز، قاعده فراغ، قاعده نفی ضرر، علاج تعارض بین اخبار و... تمامی این قواعد به همراه اخباری که از امام در مورد آنها وارد شده است، در کتابهای اصولی موجود است، به گونه ای که هر یک از این روایات، درون مایه تأسیس قاعده ای بزرگ در اصول فقه قرار گرفت و آن را مبنای قواعد اصولی قرار دادند.
* باقرالعلوم(ع) برای مبارزه با شیوه های نادرست اجتهاد چه تدابیری اندیشیدند؟
** امام باقر(ع) وقتی باب اجتهاد را به روی دانشمندان گشود، عده ای با اتخاذ برخی شیوه های نادرست در اجتهاد مانند: «قیاس» و «استحسان»، استنباط احکام شرعی را با خطری جدی روبه رو کردند و گاه به مخالفت با نص کتاب و سنت و سیره رسول خدا (ص) برخاستند. اهل بیت (ع) همواره این گونه برداشتهای اشتباه و به کارگیری شیوه های نادرست در استنباط احکام را مذمت کرده اند. بخشی از تلاش ها و مبارزات امام باقر (ع) در این زمینه بوده است.ایشان برای زدودن این شیوه و به کارگیری کارکردهای صحیح اجتهاد، به اصحاب وارسته خود می فرمود: «سنت رسول خدا قیاس بردار نیست»
* در مواجهه با احادیث جعلی که به پیامبر نسبت داده می شد، امام باقر (ع) چه رویکردی را دنبال کردند؟
** آن حضرت با پی ریزی تدوین حدیث، راه را بر منحرفان زمان خود بستند، زیرا از جمله انحرافهای عمیقی که پس از رحلت رسول اکرم (ص) به وجود آمد، جلوگیری از تدوین احادیث اهل بیت (ع) بود که آثار زیانباری در پی داشت. نزدیک به یک قرن، از نگاشتن و محفوظ داشتن احادیث نبوی (ص) و سخنان تابناک اهل بیت جلوگیری شدید به عمل آمد و به جای آن، سیل عظیمی از تحریفات در زمینه احادیث نبوی (ص) و جعل آنها، به فرهنگ و اعتقادات مردم روی آورد که به «اسرائیلیات» شهرت یافت. این روش ادامه داشت تا سال صد هجری که «عمر بن عبدالعزیز» به «ابوبکر بن محمد انصاری» دستور داد احادیث نبوی را تدوین کند. امام باقر(ع) از این فرصت کمال بهره را برد و بیان احادیث را آغاز کرد و راویان مختلف از ایشان ده ها هزار حدیث نقل کردند. در واقع، امام باقر (ع) نخستین سر و سامان دهنده احادیث تابناک معصومین (ع) بود. از این رو بسیاری از محدثان، به نوشتن و نگاه داری سخنان امام کمر همت بستند و بدین سبب، بیشتر احادیث اهل بیت از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) است.
*کاربردی کردن نهضت علمی امام باقر (ع) چه نقشی در ارتقای علمی جهان اسلام ایفا می کند؟
** نقش تأثیر گذاری دارد، ضمن این که جهاد و جنبش علمی آن امام بزرگوار دستاوردهای مهمی برای امروز ما دارد و جنبشهای علمی معاصر بیشتر از ناحیه مسلمانان صورت گرفته است و همه ما باید در تبیین این نهضت انسان ساز، تلاش کنیم.