دکتر امیر اسماعیل آذر، متولد سال 1323 در اصفهان، دکترای زبان و ادبیات فارسی دارد و اکنون نیز مدیرگروه کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی است. وی مدیریت امور علمی زبان و ادبیات فارسی خارج از کشور در انجمن ترویج زبان و ادبیات ایران را بر عهده دارد.
«خورشید خراسان در شعر و تاریخ امام رضا(ع)»، «ادبیات ایران در ادبیات جهان»، «شاهکارهای ادبیات جهان»، «شکوه عشق»، «سعدی شناسی»، «عبرتگاه تاریخ»، «یک گام با منوچهری دامغانی»، «تأثیر مدرنیته در نقد ادبی» و «تاریخ هزار ساله شعر پارسی درباره امام رضا(ع)» از آثار اسماعیل آذر است.
وی همچنین در مشاعره دستی توانا دارد و در سال های اخیر جریان چشمگیر و موثری را با نام مشاعره در استان های مختلف کشور آغاز کرده و تلاش دارد تا از این طریق به شناسایی چهره های نوجوان و جوان شعر در سراسر کشور بپردازد و خدمتی بزرگ به ادبیات فارسی داشته باشد. با وی درباره شعر رضوی گفتگویی انجام دادیم.

*شعر رضوی از چه پیشینه تاریخی برخوردار بوده است؟
**در دنیا هیچ زبان و هیچ کشوری به اندازه زبان فارسی و کشور ایران تاریخچه مدح و مرثیه شعر فارسی را ندارد، شعر فارسی بلندترین قله شعری جهان است. در این میان شعر آیینی فارسی نیز بر فراز قله های شعر آیینی کشورهای دیگر قرار دارد. در زبان فارسی از «کسایی مروزی» رسم شد که جوهره مبانی و مسائل آیینی را در شعر تبلیغ و بیان کنند، مروزی در هزار سال پیش آغازگر این راه بود. اما باید گفت شعر آیینی از دیرزمان مورد توجه شاعران بزرگ و کوچک قرار داشته و همواره قالب های شعری متفاوت به این نوع خاص شعر اختصاص یافته و طبیعی است که برخی از اشعار شاعران به نسبت دیگر شاعران مورد توجه مخاطبان بیشتری قرار گرفته باشد، برای مثال شعر محتشم کاربری اش نسبت به مرثیه سرایان دیگر روزگار صفوی بیشتر بوده است، با این نگاه می توانیم اظهار کنیم که شعر آیینی در کنار دیگر گونه های شعری، یکی از پرمخاطب ترین گونه های شعر فارسی بوده است.
از قرن پنجم به بعد مدح پیرامون حضرت امام رضا(ع) وارد شعر شد، آن هم نه تنها شعر فارسی بلکه، چه در شهر شاعران عرب و چه در شعر شاعران فارسی زبان این موضوع رونق گرفت، ما از زمان سنایی غزنوی، خاقانی شروانی، رضی الدین عبدا... محمد امام هروی، سید ذوالفقار شروانی، مولانا حسن کاشی، خواجوی کرمانی، محمود بن الیمن الدوله محمد طغرایی، خواجه عصمت ا... و شاعران دیگر تا جامیف محتشم کاشانی، قاآنی، علامه حائری مازندرانی و... درباره امام رضا(ع) شعرهای فراوانی مشاهده می کنیم که از نخستین کارهایی است که در این زمینه اتفاق افتاده است، پس از آن این شعرها به طور تاریخی ضعیف شد و شعرهای رضوی از دیوان شاعران بیرون آمدند و پراکنده شدند.
*دلیل این افت تاریخی سرایش شعر رضوی چه بوده است؟
** در طول تاریخ، شعر فارسی بویژه شعر آیینی شاعران به شعر عاشورایی نزدیک تر شدند و دلیل آن هم ارادت و تقرب به سوی امام حسین(ع) بود، در مقابل چون به لحاظ جغرافیایی با امام رضا(ع) احساس نزدیکی می کردند، کمتر به دلیل تقرب و نزدیکی به سرایش شعر پرداختند، در نتیجه حجم شعر رضوی در مقابل شعر عاشورایی کاستی یافت.
تا اینکه اوج شعر رضوی را در روزگار معاصر خاصه پس از پیروزی انقلاب اسلامی مشاهده کردیم، البته این بدین معنا نیست که پیش از پیروزی انقلاب اسلامی شاعری در مدح حضرت امام رضا(ع) شعر نمی سرود، بلکه پس از انقلاب این حس درونی شاعران بیشتر شد و سرودن شعر در این زمینه افزایش یافت و شاعرانی مانند مهدی اخوان ثالث، مهدی الهی قمشه ای، محمد حسین آیتی، قیصر امین پور، ذکریا اخلاقی و... سبب شدند تا شعله مدایح و شعر رضوی افروخته تر گردد و گرمای آن به قلب همه دوستداران بویژه شاعران معاصر و صاحب سبکان قالب های نو نیز برسد.
*آقای آذر! شعر رضوی در میان سایر گونه های شعر آیینی مانند شعر نبوی، علوی، عاشورایی و... از چه جایگاهی برخوردار است؟ آیا اینکه حرم امام رضا(ع) در ایران است موجب شده نسبت به سایر ائمه توجه بیشتری از شاعران را به خود جلب کرده باشد؟
**بیشترین شعرهایی که در گونه ادبیات آیینی و در ادبیات فارسی سروده شده است، نخست مربوط به پیامبر(ص) سپس امام علی(ع) و امام حسین(ع) است، حتی یک قرن پیشتر از شروع شعر رضوی این گونه های شعر سروده شدند و تا به امروز ادامه دارند و هر یک جایگاه خاص خود را دارند، اما در این میان از نظر شعر و هنر شاعری، زیباترین شعرهای فارسی متعلق به واقعه عاشوراست، از نظر صلابت و استواری، متعلق به پیامبر(ص) و از نظر احساسی، درد دل و تمنا مربوط به شعر رضوی است.
* شعر رضوی هم اکنون چه وضعیتی دارد و آیا توانسته است به نقطه عطف دست پیدا کند؟
**در شعر رضوی حتی کسانی که شاعران تراز اول نیستند، تمایل داشته اند که از طریق احساس در قالب شعر با امام رضا(ع) ارتباط برقرار کنند، بنابراین ما در مجموعه شعر رضوی ضعیف و قوی بسیار داریم.
اکنون شرایط به گونه ای است که به وجود کنگره یا جشنواره ای ملی و سراسری ویژه شعر رضوی نیاز داریم تا حاصل این همایش را به صورت چند جلد کتاب منتشر و به عنوان منبعی برای بررسی نقاط ضعف و قوت شعر رضوی در نظر بگیریم.
*عده ای معتقدند شعر رضوی بیشتر کوششی بوده نه جوششی، نظر شما در این زمینه چیست؟
**شعر کار سفارشی نیست، شعر چشمه ای است که از دریای احساس آدمی سر می زند و به همین دلیل مورد توجه عواطف دیگر انسانها قرار می گیرد، بنابراین باید به شاعران در حریم شعر رضوی فرصت داد، نه اینکه از آن ها خواسته شود که شعر رضوی بگویند، بلکه باید شرایطی را فراهم کرد و به آن ها فرصت داد تا پیرامون امام رضا(ع) شعر بسرایند، ارائه شناخت صحیح از امام رضا(ع) و زندگانی ایشان از زمینه هایی است که می توان فراهم کرد.
همچنین باید در نظر داشت که ارزش شعر رضوی به آن است که خواننده شعر را خوانده و مفهوم شعر در ذهن و زبان وی رسوب کند و انسان را به تعالی برساند.
*به نظر شما چه میزان از شعرهایی که در روزگار معاصر در گونه شعر رضوی سروده می شوند، بر این ویژگی استوار هستند؟
**برای پاسخ به این پرسش باید نخست به داوری بنشینیم و ویژگی های شعر خوب را برشماریم، اما در نگاهی کلی می توان گفت حدود 30 درصد شعرها بر این ویژگی استوارند، 50 درصد شعرها متوسط هستند و 20 درصد دیگر از اعتبار کمتری نسبت به این ویژگی برخوردارند. این نکته را نیز باید در نظر گرفت که به هر حال همه نمی توانند شعر خوب بگویند، اگر این طور بود ما تاکنون هزاران حافظ و سعدی داشتیم!
*پس شما معتقدید که کوشش در شعر آیینی و خاصه شعر رضوی جایگاهی ندارد؟ یعنی حتی بزرگان ادبیات ما نیز نباید به کوشش در توسعه و گسترش این گونه شعری بپردازند، بلکه باید منتظر جوشش خود شاعران باشند؟
**خیر! البته بزرگان ادبیات ما نیز وظیفه ای در این زمینه دارند، برای نمونه باید مسائل تاریخی را که با احساس انسان ها به هم آمیخته است، از خلال تاریخ استخراج کنند و آن ها را تقدیم دوستداران شعر امام رضا(ع) کنند و حداقل انگیزه های لازم را به شاعران داده و بتوانند جرقه های ابتدایی را در آن ها بزنند. زیرا ما سرمایه عظیم شعر فارسی را در اختیار داریم که اگر دعبل ها را کنار هم بگذاریم باز هم حتی در گونه شعری رضوی مدح های عرب فاصله های بسیاری با شعر فارسی پیرامون امام رضا (ع) دارند.
اما باید به این نکته نیز توجه داشت که شعر آیینی را شاعرانی می سرایند که قلباً با آیین همراز، همساز و همپا باشند، شاعری که درباره امام رضا(ع) شعر می گوید، باید محبتی فراتر از دوست داشتن نسبت به امام رضا(ع) در قلبش وجود داشته باشد، باید این احساس در خونش موج بزند، باید به این خاندان عشق بورزد، همچنین شناخت تاریخی جامع و کاملی از ائمه(ع) داشته باشد.
بنابراین اگر شاعری می خواهد در زمینه شعر آیینی به فعالیت بپردازد، باید این ویژگی ها و خصوصیات اولیه را داشته باشد، آنگاه در این مسیر وارد شده و رشد و شکوفایی داشته باشد، بنابراین باید این سؤال را در این موضوع جست و جو کرد که چه بخشی از جوانان شاعر ما این گونه اند، سپس ما به تربیت این بخش از شاعران بپردازیم. هر چند شاعرانی که با آیین اسلام و بزرگان پاک این آیین ارتباط نزدیک دارند، چه از نظر سازه های فرهنگی، علمی و اخلاقی و امثالهم، خواسته یا ناخواسته حتماً به طرف شعر آیینی هم کشانده می شوند.
اما در پاسخ کامل تر به این پرسش باز هم باید به علاقه تعمیق شده در این شاعران توجه کرد، اگر نگاهی به تاریخ شعر آیینی در شعر فارسی داشته باشیم، از زمان کسایی مروزی اولین شاعر پارسی گو که پیرامون خاندان عصمت و طهارت مدح سروده تا سنایی و محتشم خواهیم دید که همه کس درباره خاندان اهل بیت شعر نگفته اند، تنها کسانی که این عشق و علاقه به آیین اسلام و اهل بیت درشان وجود داشته موفق شده اند سروده هایی از خود به یادگار خلق کنند، پس شاعران بزرگ آیینی ما هم عملاً تا علاقه خودشان نباشد نمی توانند به تربیت شاگرد در این زمینه دست بزنند، بلکه این چیزی است در ذات خود شاعر.