طی گفتگو با حجت الاسلام و المسلمین حسین شریف کاشانی مسئول مرکز احیاء آثار ملاحبیب الله شریف کاشانی به ابعاد اقدام انجام شده پرداخته ایم که می خوانید:*دوران امامت امام سجاد (ع) به لحاظ تاریخی و عقیدتی چه ویژگی هایی داشت ؟
-امام زین العابدین (ع) در دوران امامت خود با زمامدارانی چون یزید،عبدالله بن زبیر، معاویه بن یزید، مروان بن حکم، عبدالملک بن مروان و ولـید بن عبدالملک معاصر بوده است.
با مطالعه شیوه زمامداری حاکمان نامبرده روشن می شود که آنان عموماً از حکام جور بوده‌اند . کشتن، ساده‌ترین وسیله‌ای بود که در آن کشاکش بکار می‌رفت؛ چه مثله کردن جسدها از روی کینه و انتقام و حلق آویز کردن از درختان بسیار معمول بود. دست‌ها و پاها را می‌بریدند و شکنجه‌های گوناگون بدنی از جمله چیزهایی بود که همیشه از آن سخن می رفت .
اختناق شدیدی در منطقه نفوذ خاندان پیامبر(ص) به ویژه مدینه در حجاز و کوفه در عراق حاکم شد و شیعیان وپیروان امامان که دشمنان بنی امیه به شمار می آمدند دستخوش ضعف و سستی گردیدند و تشکل و انسجامشان ازهم پاشید .
امام سجاد(ع) با اشاره به این و ضع ناگوار می فرمود درتمام مکه و مدینه بیست نفر نیستند که ما را دوست بدارند «مسعودی» مورخ نامدار «در اثبات الوصیه» تصریح می کند که : علی بن الحسین(ع) امامت را بصورت مخفی و با تقیه شدید و در زمانی دشوار عهده دار شد .
امام صادق (ع) در ترسیم این وضع تلخ و اندوهبار می فرمود : «مردم پس از شهادت حسین بن علی (ع) از اطراف خاندان پیامبر پراکنده شدند. جز سه نفر ، سپس افرادی به آنان پیوستند و تعدادشان افزون گشت».
فساد مالی و انحطاط اخلاقی در زمان حکومت یزید چنان گسترده شد که دو شهر مقدس مکه و مدینه نیز ازاین آلودگی ها محفوظ نماند . مسعودی در مروج الذهب می نویسد : «فساد و آلودگی یزید به اطرافیان و عمال وی نیز سرایت کرد ، در زمان او سازو آواز در مدینه و مکه آشکار گردید و مجلس بزم برپاشد و مردم آشکارا به شرابخواری پرداختند .»
این وضع در زمان عبدالملک نیز همچنان ادامه یافت . بطوریکه «شوقی ضیف» پس از بیان گسترش اشرافیت و رفاه زدگی در شهر مکه و مدینه می افزاید : «گوئی این دو شهر بزرگ حجاز را برای خنیاگران ساخته بودند ، تا آنجا که نه تنها مردمان عادی ، بلکه فقیهان و زاهدان نیز به مجالس آنان می شتافتند .
*امام (ع) شیعیان را که با محدودیت ویژه ای مواجه بوده اند چگونه گرد هم آوردند و از چه ابزاری برای تهیه خوراک فکری آنان بهره بردند ؟
- زین العابدین(ع) در این راه از چند عنصر مهم بهره جستند؛ زنده نگه داشتن یاد و خاطره عاشورا با گریه و پند و ارشاد که نتیجه آن کادر سازی بود از جمله راهبردهای امام سجاد برای انسجام جامعه شیعی بود.
نمونه آن موعظه نسبتاً مفصلی است که آن را ابو حمزه ثمالی یکی از بهترین و نزدیکترین یاران آن حضرت نقل می کند. متن این روایت گواهی می دهد که در جمع شیعیان و پیروان خاص آن حضرت بیان شده است .
«خداوند ما و شما را از مکر ستمگران و ظلم حسودان و زورگویی جباران حفظ کند . ای مؤمنان ! شما را طاغوتیان دنیا طلب که دل به دنیا سپرده و شیفته آن شده اند و به دنبال نعمتهای بی ارزش و لذتهای زودگذر آن هستند نفریبند ....
به جانم سوگند ، در ایام گذشته حوادثی را پشت سر گذاشتید و از انبوه فتنه ها به سلامت گذشتید در حالیکه پیوسته از گمراهان و بدعت گذاران و تبهکاران در زمین دوری و تبری می جستید پس اکنون نیز از خدا یاری بخواهید و به سوی فرمانبری از خدا و اطاعت از ( ولی خدا ) که از حاکمان کنونی شایسته تر است برگردید».
حتی بنا به اظهار دانشمند بزرگ شیعه شیخ مفید(ره) « فقهای اهل تسنن به قدری علوم از او نقل کرده اند که به شمارش نمی گنجد و مواعظ و دعاها و فضائل قرآن و حلال و حرام به حدی از آن حضرت نقل شده است که در میان دانشمندان مشهور است که اگر بخواهیم آنها را شرح دهیم سخن به درازا می کشد».
راهبرد دیگر امام سجاد، تبیین معارف و تهییج مردم به معنویت و امور خیر در قالب دعا که به تدوین صحیفه سجادیه انجامید و از طرف دانشمندان برجسته ما به « اخت القرآن» « انجیل اهل بیت ع» و « زبورآل محمد » لقب گرفته است، بود.
* دو اثر امام سجاد بسیار معروف است : « صحیفه سجادیه » و « رساله الحقوق » تحلیل شما از چرایی تألیف رساله الحقوق چیست ؟
- در زمان امامت امام سجاد(ع)، جامعه دچار انحطاط فکری و اخلاقی شده بود و زمینه قیام مسلحانه علیه حکام جور نبود. علی بن الحسین(ع) لازم دیدند که کار فرهنگی مؤثرانجام دهند و با آگاه کردن مردم نسبت به حقوق یکدیگر اعم از فردی و اجتماعی به تربیت آنها بپردازند تا شاید نیروهایی در آینده ولو دراز مدت به وجود بیایند تا دین خدا به ویژه مذهب اهل بیت (ع) را یاری کنند ، لذا رساله الحقوق را تألیف کردند ، چنانکه صحیفه سجادیه هم با همین هدف بوجود آمد، یعنی آن حضرت در لابلای دعاهای مختلف، تعالیم حیات بخش اسلام و التزام به اخلاقیات را گنجاندند و ازهمه مهمتر ایشان سیره عملی خود را مطابق آنچه در صحیفه و رساله حقوق آورده بودند قراردادند .
* این کتاب به چه موضوعاتی اشاره دارد؟
- قبل ازاشاره به موضوعات رساله الحقوق، مناسب است؛ ابتداء شخصیت آن امام همام که صاحب این بیانات حکیمانه است اجمالا معرفی گردد. چراکه ویژگی بارز آن حضرت در میان دیگرنگارندگان و صاحبان مکاتب، این بوده که خود متخلق به این اخلاق حسنه و عامل به توصیه های حقوقی بلکه الگوی تمام عیار و تجسم گفته های خود بوده است. سپس برخی منابع که این حدیث درآن هاآمده ذکرشود.
در مورد شخصیت زین العابدین (ع) در تاریخ آمده است که، آن حضرت بنا به نقل شیخ کلینی(ره) در کتاب اصول کافی در سال 38 قمری متولد شد و در سال 95ق در حالی که 57 سال داشت از دنیا رفت. علامه مجلسی (ره) در بحارالانوار ولادت آن حضرت را پنجم شعبان نقل کرده است.
عظمت امام سجاد (ع) به حدی بود که حتی اهل تسنن را نیز در مقابل مکارم اخلاقی و شایستگی های روحی آن بزرگوار به اذعان وکرنش وا داشته است. که گویی کسی را یارای انکار نبوده، حتی شخصی مانند هشام بن عبدالملک که قبل از خلافت به حج رفت و تظاهر نمود که آن حضرت را نمی شناسد رسوا شد. داستان آن را"ذهبی" نویسنده سنی مذهب در سیر اعلام النبلا نیز نقل کرده « هشام قبل از تصدی خلافت، برای زیارت خانه خدا آمد. هنگام طواف وقتی تصمیم بر بوسیدن حجر گرفت، به علت ازدحام جمعیت موفق به بوسیدن حجر نشد و به گوشه‌ای رفت، ناگهان دید امام سجاد(ع) به حجرالاسود نزدیک شدند. مردم به احترام امام(ع) کنار رفتند. هشام به قدری ازاین واقعه عصبانی شدکه زبان به دندان گزید. پرسید: این مرد کیست که من نمی شناسمش؟ دراین جا بود که فرزدق اشعاری را انشا کرد و گفت: هشام! تو این مرد را نمی شناسی؛ درعوض هم سرزمین بطحا گام های اورا میشناسد وهم خانه خدا وحلّ وحرم او را می شناسند. اوفرزند بهترین بندگان خداست. او انسان منزه، پاکیزه وپاکدامن مشهوری است.
اوفرزند فاطمه زهراست، اگر اورا نمی شناسی! بدان که جد این آقا خاتم الأنبیاء(ص) است. فرزدق دراین قصیدة طولانی فضیلت ها وخصوصیات اخلاقی امام سجاد(ع) راذکرمی کند؛ ابن شهرآشوب در مناقب چهل ویک بیت ثبت کرده است.
از آنجا که عالمان راستین مذهب تشیع اهتمام جدی نسبت به نشر این فضائل دارند, مرحوم جدمان آیت الله العظمی علامه ملا حبیب الله شریف کاشانی این قصیده را به عربی شرح کرده‌اند تا جویندگان حقیقت و تشنگان معرفت استفاده بیشتر ببرند.
شیخ صدوق در تعدادی از کتابهایش از جمله «من لا یحضره الفقیه» و «خصال» و«امالی» این حدیث را آورده، علامه مجلسی هم در «روضه المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه» آن را شرح کرده است، سید بن طاووس در «فلاح السائل» از شیخ کلینی (ره) نقل کرده وحسن بن علی بن شعبه الحرانی در «تحف العقول» از رساله الحقوق سخن به میان آورده است.

*زین العابدین(ع) در رساله الحقوق به چه موضوعاتی اشاره کرده اند؟
- موضوعات ذکر شده در این رساله پنجاه مورد است که ابتداء امام (ع) فهرست آن‌ها را بیان و سپس به توضیح هر یک از حقوق پرداخته است؛ حق الله، حقوق اعضا، حقوق افعال، حقوق حاکمان، حقوق مردم زیر دست، حقوق خویشاوندان، حقوق دیگران که با انسان درارتباط هستند از جمله حقوقی است که در این رساله شریف به آن پرداخته شده است.
حضرت در مورد«حق الله» می فرمایند: « واما حقّ بزرگتر خداوند آن است که او را بپرستی وچیزی را شریک او قرار ندهی و اگر از روی اخلاص چنین کنی،خدا بر خود مقرّر کرده کار دنیا و آخرت تو را به عهده گیرد وبسازد».
همچنین در باره «حق همنشین» فرموده اند: « اما حقّ همنشین تو این است که او را به خوبی بپذیری و به او خوش آمد بگویی؛ و در گفت وگو با وی انصاف پیشه کنی و به ناگاه دیده از او برنگردانی و در حد فهم او سخن بگویی؛ وهرگاه همنشین او شدی می توانی هروقت خواستی برخیزی و اگر او آمد وبا تو نشست اختیار برخواستن با اوست و تو بدون اجازه او برنخیز».
«حق همسایه» نیز اینچنین ذکر شده است: « واما حقّ همسایه، حفظ اوست در غیبت و پنهان و تکریم و بزرگداشت او است در حضور و عیان و یاری و معاونت او در هر حال. باید که به دنبال عیب او نباشی و بدی های او را جست وجو نکنی،تا به بدی در او دست یابی واگر ناخواسته بربدی و عیبی از او آگاه شدی،مانند دژی نفوذ ناپذیر و پرده ای ضخیم آن ها را در دل خود نگه دار؛طوری که اگر با نیزه،برای یافتن آن عیوب دلت شکافته شود ، بدان نرسند. مبادا از جایی که او بی خبر است، سخنان او را بشنوی؛ به هنگام سختی او را رها نکنی و در نعمتی بر او حسادت نورزی.از خطای او در گذری و گناهش را بر او ببخشایی واگر نادانی از او سر زد،از حلم و بردباری دریغ نفرمایی واز راه مسالمت خارج نگردی. بدگویی دیگران را از او دفع کنی و اگر کسی در لباس ناصح با او حیله می کند، جلوگیری کنی. با او بزرگوارانه واز سر کرامت معاشرت نمایی».
امام(ع)، «حق دوست» را اینگونه بیان کرده اند: «اما حقّ رفیق و دوست تو این است که تا می توانی او را با فضل و بزرگواری همراهی کنی وگرنه حداقل درباره‌ی او جانب انصاف را نگه‌داری و آن طور که او تو را اکرام می‌کند، وی را اکرام کنی و همان طور که او تو را حفظ می‌کند، تو هم او را نگه‌داری کنی. مراقب باش که همواره در مکارم اخلاق از او پیش قدم باشی واگر او بر تو سبقت گرفت، در دوستی با او آن را عوض دهی. تا آن جا که شایسته است خود در خیرخواهی و نگه داری و یاری او،کوتاهی مکن و تا آن جا که به نافرمانی خدا اقدام نکرده، خود را موظّف بدان و بر او رحمت باش؛ نه رنج و عذاب».
* در دنیای امروز مسلمانان به خصوص ایران اسلامی به نقض حقوق بشر متهم می شوند، در حالی که منشور حقوق انسانی در دست شیعیان است. علّت غفلت ما را از این اثر ماندگار و نداشتن پاسخ علمی به مدّعیان غربی در چه می‌بینید؟
- چون غربی ها از قدرت رسانه‌ای وتبلیغی بالایی برخوردارند همواره مسلمانان را تحقیر کرده و با ابزار تهاجم فرهنگی و به تعبیر رهبر معظّم انقلاب شبیخون فرهنگی به مسلمانان باورانده اند که خودشان هیچ ندارند در نتیجه مسلمانان دچار خودکم بینی شده‌اند ویا در صدد شناخت پیشینه تمدّن و فرهنگ غنی خود برنیامده‌ ویا به تدریج آن میراث گران‌بها را فراموش کرده‌اند و بالاخره از داشته های خود که مایه افتخار است بی خبر مانده‌اند.
باید گفت دراین زمینه رسالت خواص سنگین‌تر جلوه می‌کند که باید با تلاش و کوشش دو چندان این خلأ را پر کنند و این حقیقت را به گوش جهانیان برسانند.
شیعیان باید به خود ببالند که بیانات پیشوایان دین ومذهب آنها سرشار از تعالیم حیات بخش و انسان ساز است.
بخش زیادی از احادیث و روایات معصومین(ع) حقوق و وظائف انسان ها را چه ازنظر فردی و چه از نظر اجتماعی بیان کرده است. در این میان رساله الحقوق امام سجاد(ع) دارای ویژگی های خاصی است که آن را ممتاز ساخته است.
اکنون بعد از گذشت حدود چهارده قرن از تدوین آن رساله، اعلامیه جهانی حقوق بشر در تاریخ 10 دسامبر1948 پس از جنگ جهانی دوم و توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد باحضور58 کشور جهان بامقدمه ای و30 ماده به تصویب رسید .
ولی باز جای خوشبختی است که کشورهای اسلامی هم به خود آمدند و برای رفع تهمت از خود با الهام از آموزه های اسلامی، اعلامیه اسلامی حقوق بشر را به تصویب رساندند؛ اعلامیه ای که توسط سازمان کنفرانس اسلامی در 14مرداد1369.ش (5 اوت1990.م) در شهر قاهره تصویب شد.این اعلامیه خلاصه ای از نگاه اسلامی به حقوق بشر را فراهم می کند که در 25ماده به عنوان واکنش اسلامی به اعلامیه جهانی حقوق بشر پس از جنگ جهانی دوم تلقی می شود.
* راهکارهای شما برای پیاده سازی توصیه های حقوقی امام سجاد(ع) در جامعه چیست؟
- فرهنگ سازی ازطریق تبلیغات گسترده به وسیله سازمان ها و نهادهای فرهنگی وتبلیغی مانند مبلّغین ورسانه‌ها ازجمله اقداماتی است که برای پیاده سازی توصیه های امام سجاد بایدبه آن توجه ویژه شود.
انتشار کتب در این زمینه وتشویق به مطالعه به ویژه قراردادن در متون درسی، ثبت معنوی در سازمان میراث فرهنگی جمهوری اسلامی، و تلاش شود برای ثبت جهانی رساله الحقوق امام زین العابدین(ع)دیگر اقداماتی است که باید مورد توجه مسوولین قرار گیرد. همچنین قانون گذار به توصیه های حقوقی امام سجّاد(ع) توجّه بیش تر داشته باشد و سعی کند آن ها را به صورت قانون در بیاورد تا ضمانت اجرا هم داشته باشد.