رسیدن به رشد اقتصادی مبتنی بر دانش، مدیون برنامه ریزی دقیق اقتصادی مدیران هر کشور است و هم اکنون کشورهایی در دنیا دارای اقتصادهای پیشرفته دانش بنیان هستند که با تمرکز بر نیروی انسانی و مغزافزارها، توانسته اند به رشد خوبی در این بخش برسند.

در کشور ما نیز در اهداف بالادستی نظام و اسناد راهبردی مختلف، تاکید بسیاری بر رسیدن به اهداف اقتصاد دانش بنیان شده و ایجاد و راه اندازی حدود ۱۷۰۰ شرکت دانش بنیان طی ۲ سال گذشته در راستای رسیدن به این هدف انجام شده است.

خلاقیت و نوآوری، سرمایه گذاری بر بخش تحقیق و توسعه، ایجاد زیرساختهای ارتباطی، راه اندازی پارکها و مراکز رشد، تجاری سازی و تبدیل ایده به محصول و راه اندازی ایجاد مراکز شتاب دهنده از جمله عواملی است که می تواند موفقیت شرکتهای دانش بنیان را به همراه داشته باشد.

هم اکنون بسیاری از این عوامل برای رشد شرکتهای دانش بنیان در کشور فراهم شده است اما با این وجود ارزیابی ها نشان می دهد که هنوز اقتصاد کشور، دانش بنیان نیست و تا رسیدن به اهداف بالادستی نظام فاصله بسیار است.

وضعیت مولفه های اقتصاد دانش بنیان در ایران

مهدی فقیهی، رئیس دفتر فناوریهای نوین مرکز پژوهش های مجلس در گفتگو با مهر، به بررسی موضوع اقتصاد دانشی در اقتصاد کلان می پردازد و دلایل عدم موفقیت این سیاست را نپرداختن به تمامی مولفه های رسیدن به اقتصاد دانش بنیان می داند.

وی با اشاره به اینکه اقتصاد دانش بنیان، اقتصادی است که به جای تمرکز بر منابع، بر دارایی های فیزیکی تاکید داشته باشد، می گوید: موضوع اقتصاد دانش بنیان، مقوله ای کلان است که براساس مولفه هایی چون پرداختن به علم و پژوهش، فناوری و تجاری سازی مورد بررسی قرار گرفته است.

فقیهی می افزاید: برای مثال در شاخص تولید علم و پژوهش که از جمله مولفه های اقتصاد دانش بنیان محسوب می شود، کشور ما از حیث تولید کمی مقالات علمی، رتبه برتر منطقه را به خود اختصاص داده اما از نظر کیفیت مقالات در این شاخص، اول نیست.

وی به شاخص ثبت اختراع و مالکیت فکری به عنوان یکی دیگر از مولفه های رسیدن به اقتصاد دانش بنیان اشاره می کند و با بیان اینکه کشور ما در بخش مالکیت فکری و معنوی جایگاه خوبی را در اختیار قرار ندارد، می گوید: در این بخش، ایران حتی رتبه ای بالاتر از ۱۰۰ را در میان کشورهای دنیا به خود اختصاص داده است. موضوع کپی رایت نیز مربوط به همین بخش است و در این زمینه نیز اوضاع خوبی را در کشور شاهد نیستیم.

رئیس دفتر فناوریهای نوین مرکز پژوهشهای مجلس، اجرای مالکیت فکری و حق ثبت اختراع را یکی از ملزومات تجاری سازی ایده و رسیدن به محصول عنوان می کند که می تواند نقش مهمی در رسیدن به اقتصاد مبتنی بر دانش ایفا کند. البته ثبت اختراع برای رسیدن به محصول در صورتی که توسط یک بنگاه اقتصادی انجام می شود می تواند تجاری سازی را نیز در پی داشته باشد و به همین دلیل است که در اغلب کشورهای دنیا، ثبت اختراع بنگاههای تجاری نسبت به ثبت اختراع توسط فرد، نسبت ۹۰ به ۱۰ دارد اما در کشور ما این نسبت برعکس است.

فقیهی به سهم پژوهش در تولید ناخالص داخلی (GDP ) به عنوان یکی دیگر از مولفه های اقتصاد مبنتی بر دانش می پردازد و تاکید می کند: براساس اسناد بالادستی نظام، سهم پژوهش از تولید ناخالص داخلی، ۴ درصد درنظر گرفته شده است و در برنامه پنجم توسعه بر رسیدن به سهم ۳ درصدی پژوهش در GDP اشاره شده اما متاسفانه هم اکنون سهم تحقیق و توسعه از GDP به نیم درصد می رسد. در این شاخص، کشور ما در میان کشورهای منطقه نیز بعد از رژیم صهیونیستی و ترکیه قرار دارد.

وی می گوید: در سایر مقولات مرتبط با رسیدن به اقتصاد دانش بنیان نیز با اهداف بالادستی نظام فاصله دیده می شود. به همین دلیل است که رسیدن به رتبه دوم منطقه در شاخص فناوری محقق نشده است و رتبه ایران در حوزه ظرفیت پهنای باند به عنوان زیرساختهای مرتبط ارتباطی ۱۱ و در دولت الکترونیک ۹ است. از سوی دیگر در بخش مالکیت فکری نیز رتبه ایران در منطقه ۷ است.

رئیس دفتر فناوریهای نوین مرکز پژوهشهای مجلس، رفع چالش های موجود را راهکاری برای تکمیل زیرساختهای اقتصاد مبتنی بر دانش می داند که در صورت توجه به این موضوعات، این هدف در کشور پیاده سازی می شود.

کدام کشورها برترین اقتصادهای دانش بنیان جهان را دارند

آمارهای موسسه تحقیقاتی  knowledge economy report در خصوص وضعیت اقتصادهای مبتنی بر دانش در دنیا، از رتبه ۹۴ ایران در میان کشورهای جهان حکایت دارد.

این آمار که از سوی درگاه پایش جامعه اطلاعاتی ایران – وابسته به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات – منتشر شده است سوئد را کشور برتر جهان در اقتصاد دانش بنیان اعلام کرده است.

در شاخص اقتصاد دانش بنیان منتشر شده از سوی این موسسه تحقیقاتی که براساس نشانگرهای سال ۲۰۱۳ ارزیابی شده است ایران با امتیاز ۳.۹۱ رتبه ۹۴ را در میان کشورهای جهان دارد. در این رده بندی سوئد به عنوان کشور برتر جهان در اقتصاد دانش بنیان دارای امتیاز ۹.۴۳ است؛ همچنین کشور تایوان با امتیاز ۸.۷۷ کشور برتر آسیا و امارات با امتیاز ۶.۹۴ کشور برتر منطقه محسوب می شود.

بعد از سوئد، فنلاند، دانمارک، هلند، نروژ، زلاندنو، کانادا، آلمان، استرالیا و سوئیس دارای اقتصاد دانش بنیان برتر در دنیا هستند.

ایران با این رتبه در بین ۱۰ کشور آسیایی برتر نیست و تایوان، هنک کنگ، ژاپن، سنگاپور، کره جنوبی، امارات، بحرین، عمان، مالزی و عربستان در این رده بندی دیده می شوند.

در این رده بندی در میان کشورهای منطقه بعد از امارات، عمان، بحرین، عربستان سعودی، قطر، کویت، گرجستان، ترکیه، ارمنستان و قزاقزستان، قبل از ایران قرار دارند.

گذار از فرهنگ ۱۰۵ ساله اقتصاد نفتی

اسماعیل قادری فر، مدیرکل دفتر تجاری سازی و فناوری معاونت علمی فناوری ریاست جمهوی در گفتگو با مهر، با تشریح وضعیت شرکتهای دانش بنیان به عنوان اصلی ترین مولفه دستیابی به اقتصاد دانش بنیان، دلایل نرسیدن ایران به جایگاه واقعی در اقتصاد مبتنی بر دانش را توضیح می دهد.

وی با تاکید براینکه هم اکنون ایران برای رسیدن به اقتصاد دانش بنیان در مرحله گذر از اقتصاد تک محصولی است می گوید: موضوع مهم گذار از اقتصاد تک محصولی به سمت اقتصاد نفع پایه – نوآوری، فناوری و علم – که یکی از زیرشاخه های اقتصاد مقاوتی هم محسوب می شود، در ارتقا کسب و کار فناورانه شرکتهای دانش بنیان و افزایش سهم آنها در عرصه اقتصاد و رونق تولید ملی، یکی از پایه های اصلی اقتصاد دانش بنیان است.

قادری فر با بیان اینکه ما درگیر یک فرهنگ اقتصاد نفتی با ریشه ۱۰۵ ساله در کشور هستیم می افزاید: یعنی اقتصاد بر پایه منابع نفتی و فروش نفت خام، با فرهنگمان عجین شده است. به همین دلیل گذار از این اقتصاد تک محصولی به سمت کسب و کار دانش بنیان و رونق اقتصاد علم و فناوری و رواج آن، چندین سال طول می کشد.

مدیرکل دفتر تجاری سازی و فناوری معاونت علمی فناوری ریاست جمهوی به اقدامات معاونت علمی برای شتاب بیشتر تحقق کسب و کار دانش بنیان طی دو سال اخیر اشاره می کند و می گوید: در دهه گذشته در یک مقطعی از زمان در علم و فناوری، بر مبنای سیاست «فشار دانش» و افزایش «عرضه» در حوزه آموزش عالی حرکت کردیم اما هم اکنون وقت آن رسیده که به سمت «تحریک تقاضا» برویم. یعنی برای محصولات فناورانه دانش بنیان بازار سازی کنیم تا کسب و کار و اقتصاد دانش بنیان، در منظومه اقتصادی کشور از وضعیت فعلی که به قول معروف در وضعیت «اقتصاد خرد» قرار دارد به سمت «اقتصاد کلان» سوق پیدا کند.

وی راه گذار از این وضعیت را در نگاه اول بحث فرهنگسازی می داند تا با تغییر نگاه و تغییر فرهنگ، در عمل نیز بتوان شاهد توسعه کسب و کار دانش بنیان باشیم.

قادری فر با اشاره به ابزارهای سیاستی و مشوق های لازم برای رونق اقتصاد دانش بنیان در کشور که از سوی معاونت علمی اجرایی شده تا سهم اقتصاد دانش بنیان در اقتصاد کلان کشور بیشتر شود، می گوید: برای مثال راه اندازی صندوق نوآری و شکوفایی و احراز صلاحیت بیش از ۱۷۰۰ شرکت دانش بنیان از جمله این اقدامات است تا زمین بازی برای حضور شرکتهای نوپای تولیدی و صنعتی ایجاد شود. با این وضعیت امیدواریم دو سال باقی مانده از عمر دولت، با این پلتفرم و با این نوع نگاه، موضوع تجاری سازی کسب و کار دانش بنیان را افزایش داده و شرکتهای دانش بنیان که سهم فروش مناسبتری در بازار عرضه دارند را شناسایی کنیم.

شرکت دانش بنیانی که ۴ میلیارد تومان در روز فروش دارد

این مقام مسئول در معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری به موفقیت شرکتهای نوپا در این عرصه اشاره ای دارد و می افزاید: برای مثال هم اکنون یکی از شرکتهای دانش بنیان ایرانی در حوزه تجارت الکترونیک، روزانه فروشی در حدود ۴ میلیارد تومان را تجریه می کند. در همین حال شرکتهای بزرگ صنعتی در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات، نانو، زیست فناوری و تجهیزات آزمایشگاهی فعال هستند که کم کم دارند خودشان را در بازار پرتلاطم و اقتصادی که مولفه های بیماری نیز بر آن حاکم است، پیدا می کنند.

وی با اشاره به مکانیزم های تشویقی برای شرکتهای دانش بنیان که از سوی معاونت علمی فناوری رئیس جمهور، محقق شده است می گوید: امسال توانستیم بحث معافیت مالیاتی شرکتهای دانش بنیان را عملیاتی کنیم و معافیت گمرکی را برای آن عده از شرکتهایی که نیاز دارند بخشی از تجهیزات و مواد اولیه را از خارج از کشور وارد کنند به اجرا برسانیم. همه اینها ابزارها و مشوقهایی است که به کار گرفته شده و در کنار آن موضوع توانمندسازی نخبگان نیز مدنظر قرار گرفته است.

قادری فر ادامه داد: به جای اینکه قشری از استعدادهای برتر کشور را صرفا بر مبنای تحصیل، نخبه بدانیم و در مسیری قرار دهیم که صرفا از منابع دولتی و تحقیقاتی استفاده کنند، بهتر است آنان را به سمتی ببریم که در واحدهای فناور و شرکتهای دانش بنیان، کسب و کار راه بیاندازند. این موضوع در بنیاد ملی نخبگان در حال اهتمام است و همه این موضوعات در چارچوب سیاستهای کلان علم و فناوری که در شهریورماه سال ۹۳ توسط مقام معظم رهبری ابلاغ شده، تعریف شده است.

سهم ۸ درصدی اقتصاد دانش بنیان از اقتصاد کشور

مدیرکل دفتر تجاری سازی و فناوری معاونت علمی فناوری ریاست جمهوی در مورد سهم اقتصاد دانش بنیان در اقتصاد کلان کشور می گوید: آمار شفافی در دست نیست اما اگر نگاه منصفانه داشته باشیم کمتر از ۸ تا ۱۰ درصد گردش اقتصادی کشور به حوزه کسب و کار دانش بنیان اختصاص دارد. این درحالی است که طبق سند سیاستهای کلان علم و فناوری باید تا پایان چشم انداز ۱۴۰۴، حداقل ۵۰ درصد از تولید ناخالص داخلی مان از محصولات دانش بنیان محقق شود.

وی به رویکرد معاونت علمی در تحریک تقاضا برای افزایش سهم بازار محصولات فناورانه داخل کشور و نیز نیم نگاهی که به بازارهای صادراتی عراق، افغانستان و پاکستان در منطقه و کشورهای اسیای مرکزی برای صادرات محصولات دانش بنیان دارد اشاره می کند و می گوید: پیش بینی می کنیم در این فرصت ۱۰ ساله تا افق چشم انداز، بتوانیم به جایگاههای مدنظر دست پیدا کنیم. در این میان تجریه کشورهای پیشرفته و در حال توسعه که توانستند با کسب و کار دانش بنیان در حوزه های مختلف مثل خودرو و خدمات به جایگاه خوب اقتصادی دست پیدا کنند این ادعا را ثابت می کند و ما می توانیم با یک برنامه ریزی منسجم سهم اقتصاد دانش بنیان را با رویکرد بازارسازی، دنبال کنیم و به هدف ۵۰ درصد از اقتصاد کشور برسیم.

رتبه ایران در توسعه اقتصاد دانشی خوب نیست

قادری فر با اشاره به انتقاداتی که همواره در بحث تولید ثروت از علم وجود دارد و باید آن را بهبود ببخشید می گوید: از لحاظ شاخص تولید علم طبق گزارش مراجع معتبر علم سنجی در دنیا همچون ISI و اسکوپوس، رتبه های ۱۵ و ۱۶ در اختیار ایران است و از سوی دیگر ایران در حوزه نانو رتبه ۷ ، بیوتکنولوژی رتبه ۱۳ و در هوافضا رتبه ۹ دنیا را به خود اختصاص داده است. اما در مقابل، شاخص توسعه اقتصاد دانشی ما رتبه خوبی نیست و طبق گزارشهای جهانی رتبه ۹۴ متعلق به ایران است.

این مقام مسئول در معاونت علمی فناوری با اشاره به قانون حمایت از شرکتهای دانش بنیان مصوب سال ۹۱ و ایجاد صندوق نوآوری در جهت پر کردن این فاصله ها می افزاید: در فاصله مهر ۹۳ تا ۹۴ توانستیم تعداد شرکتهای دانش بنیان صلاحیت شده را از ۱۰۰ به ۱۷۰۰ شرکت افزایش دهیم که این موضوع نشان دهنده پتانسیل بسیار خوب و قوی برای اقتصاد دانش بنیان در کشور است. درهمین حال با این نوع نگاه، نباید صرفا دنبال فناوری های پیشرفته باشیم و می توانیم با دانش فنی، کسب و کار فناورانه و استفاده از منابع دانشی غنی در کشور، در تامین نیازهای مصرفی روزانه مردم که حجم عمده ای از مبادلات اقتصادی کشور را شامل می شوند وارد شویم.

بهبود تجاری سازی برای افزایش سهم اقتصاد دانش بنیان

شواهد نشان می دهد که در زمینه تولید علم و دانش فنی پیشرفت شگفت انگیزی را در کشور شاهد هستیم و رتبه های بسیار عالی از آن ایران است اما در زمینه تجاری سازی فناوری نقاط بهبود هنوز حاصل نشده است و براین اساس باید فاصله زنجیره ایده به محصول و دانش فنی به محصولات مورد نیاز مردم را که اشتغال و رونق اقتصادی به همراه دارد را جدی بگیریم.

هم اکنون با توجه به نیازهای روزمره مردم که علاوه بر کالاهای مصرفی به سمت کالاهای تکنولوژیکی نیز سوق پیدا کرده است، شرکتهای دانش بنیان می توانند با سرمایه گذاری اندک و با جذب نیروهای انسانی خوش فکر، بخشی از این بازار را در حوزه اپلیکیشن نویسی، برنامه نویسی، ایجاد شبکه های اجتماعی و تامین ابزارهای به روز این شبکه های مجازی به صورت امن و جذاب برای کاربران فراهم کنند و پویایی اقتصاد مبتنی بر دانش را رقم بزنند.