به گزارش سرویس فرهنگ قدس آنلاین، حجت الاسلام و المسلمین نظافت، در ادامه شرح حکمت‌های نهج‌البلاغه به بیان نکاتی درمورد عقل و جهل پرداختند: امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) در حکمت 54 نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «لا غِنَی کالعَقلِ و لا فَقرَ کالجَهلِ و لا میراثَ کالاَدَب و لا ظَهیرَ کالمُشاوَرَه؛ هيچ ثروتى چون عقل و هيچ فقرى چون نادانى نيست. هيچ ارثى چون ادب و هيچ پشتيبانى چون مشورت نيست.»

عقل؛ بزرگترین ثروت آدمی

انسان طالب ثروت است، زیرا می‌خواهد به‌وسیله آن به بی‌نیازی دست یابد، اما هر اندازه هم ثروتمند باشد، اگر عقل نداشته باشد، آن ثروت به ضرر او تمام می‌شود. چه بسیارند آدم‌هایی که با ثروت‌هایشان به فساد کشیده شده‌اند. بنابراین عقل باید حکم کند که این ثروت را چگونه استفاده کنند.

از آن‌طرف فرض کنید کسی با اینکه فقیر است اما عقل داشته باشد، چنین شخصی ثروتِ عقل خلأ ثروت‌های دیگر او را پر می‌کند. حالت دیگری هم هست و آن اینکه تصور کنید فقیری باشد که از ثروت عقل نیز محروم باشد؛ این دیگر مصیبت است. اگر بدانیم عقل بزرگ‌ترین ثروت است، در بحران‌های زندگی دستپاچه نمی‌شویم و با استفاده از دستورات عقل از این فقر موقتی عبور می‌کنیم.

تعریف عقل

در تعریف دینی عقل از امام صادق(علیه‌السلام) آمده است: «العَقلُ ما عُبِدَ بِهِ الرَّحمانُ‌ وَ اکتُسِبَ بِهِ الجِنان[1]؛ عقل آن است كه به وسيله آن خداى رحمان پرستش شود و بهشت به‌دست آيد.» از ظاهر برخی افراد چنین برمی‌آید که انسان‌های عاقلی هستند، اما بنابراین تعریف چنین نیستند.  دین می‌گوید آن‌ها که ابدیت را فدای هفتاد، هشتاد سالِ دنیا می‌کنند، انسان‌های عاقلی نیستند. خط قرمز و مرز فعالیت‌ها برای کسب ثروت این است که آخرت انسان فدا نشود. در روایتی داریم: مجنون واقعی کسی است که عقلی ندارد که بندگیِ او را تقویت کند.

همچنین امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) در نامه ۳۱ نهج البلاغه ملاک دیگری درمورد عقل ارائه می‌کنند و می‌فرمایند: «الْعَقْلُ حِفْظُ التَّجارُبِ؛ عقل این است که تجربیات حفظ بشود» به عبارت دیگر یکی از علامت‌های عقل این است که انسان از تجربیات دیگران استفاده کند. گاهی انسان نه‌تنها از تجربیات دیگران بهره نمی‌برد، بلکه تجربیات خود را نیز فراموش می‌کند.

یک از علامت‌های عقل

یکی از علامت‌های عاقل این است که اهل تدبیر است؛ همچنان که امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «لَاعَقْلَ كَالتَّدْبِيرِ»[2] تدبیر یعنی اینکه شخص به حال اکتفا نکند بلکه آینده را هم ببیند. اگر کسی تمام درآمدش را خرج می‌کند، در آن روزی که ممکن است درآمدی نداشته باشد شکست خواهد خورد. انسان  نباید خانواده‌اش را به مصرف عادت دهد، چرا که در روز سختی به گدایی می‌افتد. تدبیر یعنی آینده‌نگری و بنابراین تعریف بسیاری از انسان‌ها عاقل نیستند، هرچند عاقل به نظر می‌رسند.

جهل بالاترین فقر

امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) در ادامه این حکمت می‌فرمایند: «لا فَقرَ کالجَهل؛ هیچ فقری به‌اندازه جهل نیست.» در روایات گاهی جهل در مقابل علم به کار رفته است. در این صورت اگر به کسی جاهل می‌گویند، به این معنی است که معلومات ندارد، اما گاهی جهل در مقابل عقل به کار رفته، با توجه به معنی دوم، عالمِ جاهل نیز وجود دارد. همان‌طور که در حکمت ۱۰۷ نهج البلاغه امام(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «رُبَّ عالم قد قتله جَهله[3]؛ چه بسیار افرادی که عالم هستند، اما جهل آن‌ها را می‌کشد» در اینجا منظور این است که علم دارند اما عمل نمی‌کنند. باب اول اصول کافی «کتاب العقل و الجهل» است، یعنی عقل و جهل را در برابر یکدیگر آورده است.

اقسام فقر

اما فقر اقسامی دارد؛ فقر یا مالی است و یا فقر ناشی از بی‌عقلی. امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) در این حکمت می‌فرمایند: «اگر کسی فقر مالی داشته باشد اما عقل داشته باشد، جای نگرانی نیست و چه‌بسا این فقر مایه رشد او می‌شود.» در روایتی آمده است: «اولین کسانی که به بهشت می‌روند، فقرا هستند.» بسیاری از انسان‌های برجسته دنیا فقیر و از خانواده‌های نیازمند بوده‌اند، حتی انبیاء نیز چنین بوده‌اند. امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) در خطبه ۱۹۲ نهج‌البلاغه درمورد انبیاء می‌فرمایند: «كَانُوا قَوْماً مُسْتَضْعَفِينَ»[4] یعنی آن‌ها مستضعف بودند و با گرسنگی امتحان می‌شدند. البته در میان پیامبران، حضرت سلیمان(علیه‌السلام) وضع خوبی داشت که طبق روایات آخرین پیامبری است که به بهشت می‌رود.[5]

خاطر نشان می‌شود،‌ سرویس فرهنگ خبرگزاری قدس آنلاین انشاء‌الله روزهای شنبه و سه‌شنبه به مرور موضوعی حکمت‌های نهج‌البلاغه مولانا امیرالمؤمنین(ع) در کلام حجت‌الاسلام و المسلمین نظافت خواهد پرداخت.