توجه در نظام آفرینش و خلقت انسان برای کسانی که اهل تفکر و تأمل هستند، درسی از خداشناسی است. نظم موجود در هستی و ارتباطی که میان موجودات وجود دارد، همگی یک سیر مشخص و مطلوبی را طی می‌کند. آنچه در این میان انسان‌ها را متمایز کرده است، برخورداری از همین نعمت تعقل و تفکر است که سبب برتری انسان‌ها نسبت به سایر موجودات خلقت شده است. خداوند متعال با وجود بخشیدن قدرت فکر به انسان‌ها، هرگز آنان را به حال خود رها نکرده است، اگر چنین نبود، حکمت خالق در مظان تردید قرار می‌گرفت. مختار بودن انسان‌ها در تعیین سرنوشت و شیوه زیست و حیات خود، قدرت اراده و انتخاب و مهم‌تر از آن مسؤولیت در قبال نتایج اعمالشان را آشکار می‌کند، اما نکته مهمی که در این زمینه مورد توجه قرار دارد، این است که آیا اختیار در وجود انسان‌ها، آنان را مستقل از قدرت اراده الهی قرار می‌دهد؟
فرض وجود چنین مسأله‌ای نیز نقض حکمت الهی است. در واقع چه اینکه تصور کنیم انسان در مقابل اراده خداوند بی‌اختیار است و همه چیز طبق مشیت الهی است و یا اینکه این گونه قضاوت کنیم که انسان با برخورداری از قدرت انتخاب و اختیاری که دارد، در مقابل تصمیم گیری‌ها و اعمال خود مورد پاداش و بازخواست قرار نمی‌گیرد؛ در هرحال در مسیر تفکر صحیح، راه به خطا رفته ایم.
ایمان در محک آزمون
امر الهی بر این مقدر است که بندگان در طول حیات خود مورد توجه و آزمایش قرار گیرند تا ایمانشان در محک آزمون قرار گیرد. آزمایش بندگان و سرافرازی از امتحان الهی از ویژگی‌های بندگان برگزیده و سندی بر اثبات حقانیت و شایستگی آن‌ها خواهد بود. خداوند متعال در قرآن کریم نیز به این جریان اشاره کرده و سوره «انسان» را به آن اختصاص داده است. این سوره که به نام‌های «انسان»،« هل اتی» و « دهر» نیز مشهور است و با توجه به آیه‌ای که از ابرار و نیکان در آن یاد می‌شود، به سوره «ابرار» نیز مشهور است، برخوردار از مضامینی است که از اول آفرینش و خلقت انسان تا سرنوشت نهایی او را شرح می‌دهد. در قسمت آغازین این سوره، آفرینش انسان و خلقت او از زمانی که به صورت نطفه ای مختلط بود و سپس برخوردار از آزادی اختیار و انتخاب شد، سخن گفته شده است و ابتلائات را سبب تشخیص نیکان از سایر بندگان می‌داند. پس از آن، سخن از پاداش ابرار و نیکان است که شأن نزول خاصی در مورد اهل بیت(علیهمالسلام) دارد که در آیات 8 به بعد مورد اشاره قرار می‌گیرد.
«به نذر خویش وفا می‌کنند، از روزی که عذاب و گزند آن دامن گستر است، می‌هراسند، با اینکه به غذای خود نیازمندند، آن را به بینوا و یتیم و اسیر می‌بخشند و این کار را تنها برای خشنودی خدا می‌کنند و توقع پاداش و سپاس از کسی ندارند، از روزی عبوس و سهمگین هراسناک هستند.»
این‌ها همه ویژگی‌هایی است که خداوند برای ابرار و نیکان ذکر می‌کند و در نهایت برای آنان در قبال این همه استقامت و ایثار جایگاهی رفیع مژده می‌دهد. شأن نزول این آیات از موضوعات قابل تأمل در این سوره است که می‌تواند سندی بر حقانیت و اعتبار دینی و اخلاقی اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) و نیز سندی بر اثبات لیاقت امام علی(علیه السلام) و فرزندانش در جانشینی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) باشد. آیه 8 این سوره که به «آیه اطعام» معروف است، در توصیف حضرت علی (علیه السلام)، فاطمه زهرا(سلام الله علیها) و حسنین (علیهما سلام) و فضه کنیز حضرت فاطمه (سلام الله علیها) است. اشاره این آیه به جریان نذری است که توسط حضرت علی(علیه السلام) و فاطمه زهرا(سلام الله علیها) اراده می‌شود و حاصل این آزمایش الهی سندی بزرگ بر فضیلت اهل بیت پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله) می‌شود که از نظر سندیت نیز جزو روایاتی صحیح و متواتر است.
ماجرای نزول سوره انسان
در روایات نقل شده است که امام حسن و امام حسین (علیهما السّلام) بیمار شدند، پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله) با جمعی از یاران به عیادتشان آمدند، و به علی(علیه السّلام) گفتند: «ای ابو الحسن! خوب بود نذری برای شفای فرزندان خود میکردی». علی (علیه السلام) و فاطمه (سلام الله علیها) و فضه که خادمه آنان بود، نذر کردند که اگر ایشان شفا یابند، سه روز روزه بگیرند. چیزی نگذشت که هر دو شفا یافتند، در حالی که از نظر مواد غذایی دست خالی بودند، علی (علیه السلام) سه من جو تهیه کرد و فاطمه (سلام الله علیها) یک سوم آن را آرد کرد و نان پخت، هنگام افطار سائلی بر در خانه آمد و گفت: «ای خاندان محمد! مستمندی از مستمندان مسلمین هستم، غذایی به من بدهید.» (برگزیده تفسیر نمونه، ج5، ص 354) آنان همگی مسکین را بر خود مقدم داشتند و سهم خود را به او دادند و آن شب جز آب ننوشیدند. روز دوم را همچنان روزه گرفتند و موقع افطار وقتی که غذایی را آماده کرده بودند ، یتیمی بر در خانه آمد، آن روز نیز ایثار کردند و غذای خود را به او دادند و بار دیگر با آب افطار کردند و روز بعد را نیز روزه گرفتند. در سومین روز اسیری به هنگام غروب آفتاب بر در خانه آمد، باز سهم غذای خود را به او دادند. هنگامی که صبح شد علی (علیه السلام) دست حسن و حسین(علیهما السّلام) را گرفته بود و خدمت پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله) آمدند هنگامی که پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله) آنان را مشاهده کرد، دید از شدت گرسنگی میلرزند. فرمود: این حالی را که در شما میبینم، برای من بسیار گران است، سپس برخاست و با آنان حرکت کرد، هنگامی که وارد خانه فاطمه (سلام الله علیها) شد، دید در محراب عبادت ایستاده، در حالی که از شدت گرسنگی چشم‌هایش به گودی نشسته، پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله) ناراحت شد، در همین هنگام جبرئیل نازل شد و گفت: «ای محمّد! خداوند، با چنین خاندانی به تو تهنیت میگوید.» سپس سوره «هل اتی» را بر او خواند.
دلایل استحقاق این پاداش‌ها
سایر آیات این سوره دلایل استحقاق این پاداش‌ها را در جملههایی کوتاه بازگو می‌کند و با ذکر اهمیت قرآن و طریق اجرای احکام آن، نشان می‌دهد که خودسازی و ایمان واقعی راه پرفراز و نشیبی دارد که اگر مشیت الهی بر آن مقدر شود، اراده انسان نیز همسو با آن خواهد بود و انسان‌ها جدا از اینکه مشیت و رحمت الهی شامل حالشان شود، عملکرد خود را می‌توانند به گونه ای جهت دهند که مستحق رحمت الهی و یا مشمول خشم و عذاب خداوند قرار گیرند. در حقیقت نظام هستی بر قوانین و سنت‌های الهی سامان یافته، به گونه ای که انسان و یا هر موجود دیگری نمی‌تواند از آن بیرون رود و از دایره حاکمیت قوانین الهی خارج شود؛ یکی از قوانین الهی درباره انسان،قانون اراده است. به این معنا که خداوند انسان را موجودی دارای اراده آفریده و به او این امکان را بخشیده تا به اختیار خود دو راه سعادت و شقاوت را انتخاب کند. اراده اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) در طلب خیر و نیکی و احسان در حق دیگران، همسو و هم جهت با اراده و مشیت الهی قرار گرفت و از این رو، بهترین سعادت را برای آنان فراهم کرد.
«وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیمًا حَکِیمًا؛ و شما هیچ چیز را نمی‌خواهید مگر اینکه خدا بخواهد، خداوند دانا و حکیم است.»( سوره انسان، آیه 30)
نظر شما