از این رو و به مناسبت فرا رسیدن سالروز شهادت امام سجاد(علیه‌السلام) (بنابر روایتی) با آیت الله محمدباقر تحریری، استاد مبرز حوزه علمیه و معلم بنام اخلاق درباره سفارش‌های آن حضرت به تفقد از فقرا گفت‌وگو کرده‌ایم که تقدیم می‌شود:
با توجه به آنکه امام سجاد(علیه‌السلام) از طریق دعا به هدایت جامعه و گره گشایی از مشکلات تربیتی اخلاقی شیعیان اقدام کرده‌اند، آیا درباره رفتار با فقرا و نیازمندان و تلاش برای رفع نیاز آنان نیز در دعاهایشان تصریحاتی وجود دارد؟
بله. در فراز سیزدهم از دعای «مکارم الاخلاق» امام سجاد(علیه‌السلام) از خدای متعال این گونه طلب می‌کند: «خدایا! من را به گونه ای قرار ده که در ناچاری و تنگنا با تو مرتبط باشم و هنگام نیازمندی از تو بپرسم و هنگام درماندگی و بیچارگی به سوی تو تضرع و زاری کنم و مرا امتحان نکن به کمک گرفتن از غیر خود، وقتی مضطر می‌شوم و به خضوع در برابر غیر تو وقتی نیازمند می‌شوم و مرا امتحان نکن به تضرع غیر از خود، وقتی از گرفتاری‌ها ترس دارم که اگر این گونه باشم [خدا را در نظر نگیرم] از نعمت‌های الهی محروم می‌شوم.»
این فراز در واقع حالت انسان را در گرفتاری که یکی از آن‌ها فقر و نیاز است، تبیین می‌کند، البته این بدان معنا نیست که در جهت رفع فقر تلاش نکنیم؛ چون طبیعتاً ممکن است فرد فقیر به اسباب گوناگون متوسل شود، اما انسان مؤمن چه در غنا و چه در هنگام فقر و نیاز ارتباط خود را با خدای متعال قطع نکرده و از وظایفی که خدا برایش واجب کرده، شانه خالی نمی‌کند و این اقتضای ایمان است که در مرحله نخست خود ائمه(علیهم السلام) به این مقتضیات عامل بوده‌اند و در مرحله دوم این‌ها را از محبان و شیعیان خود نیز درخواست کرده‌اند.
این یعنی باید منشأ فقر را یافت و مؤمن فقیر باید حیثیت ایمانی خویش را حفظ کند و تضرعش از خدای متعال را قطع نکند؛ زیرا این چنین خداوند اسباب رفع نیازش را فراهم می‌کند، برای مثال فکر رفع نیاز یکی را در ذهن دیگری می‌اندازد.
امام سجاد(علیه‌السلام) چنین رابطه تربیتی را از ما درخواست می‌کنند تا در حال فقر و نیاز سعی کنیم به غیر خدا متوسل نشویم. افزون بر وظیفه فقیر در رابطه با خدا و دیگران، دیگران هم در مقابل او وظایفی دارند و باید با سهم‌های مالی همچون خمس و زکات و صدقات مستحبی و نیز ارتباط خوب با فقیر، این وظایف را انجام دهند.
در رساله حقوق چطور؟ آیا امام سجاد(علیه‌السلام) درباره حق سائل و نیازمند در جامعه و ضرورت ادای این حق آموزه ای دارند؟
حضرت در بند پنجم از رساله حقوقیه، حق سائل را بیان کرده و می‌فرمایند: «اگر بدانید صادق است، به او عطا کنید و حاجتش را برآورده نمایید و نیز در حقش دعا و برایش از خداوند طلب کمک کن تا مشکلاتش برطرف شود و او را به مطلوب کمک کن و اگر هم در صداقت او تردید کردی، خوب برخورد کن، نه اینکه سرشکسته شود.»
این تأکید برای آن است که گاهی فقرایی هستند که هرگز اظهار عجز و نیاز نمی‌کنند و ممکن است برخی هم ابراز کنند و ما باید تحقیق و در صورت صداقت، به او کمک کنیم و یا اینکه از دیگران برای رفع نیاز او کمک بگیریم، حتی اگر تردید کردیم و سائل آبرومند بود، آبرویش را حفظ کنیم تا در جامعه سرافکنده نشود.
با توجه به آنکه ائمه(علیهم السلام) به آنچه به شیعیان توصیه و گوشزد می‌کردند، خود عامل بودند، آیا درباره کمک به فقرا و رفع نیاز آنان در سیره عملی امام سجاد(علیه‌السلام) مصادیقی وجود دارد که برای سبک زندگی امروز ما نیز کاربردی باشد؟
امام سجاد(علیه‌السلام) در دوران بسیار حساسی به سر می‌بردند؛ زیرا غلبه حاکمیت بنی امیه و بنی مروان، محبّان اهل بیت(علیهم السلام) را در تنگنای دشواری قرار می‌داد و مخالفان نمی‌گذاشتند امام و شیعیان ایشان در آسایش باشند، بنابراین حضرت سجاد(علیه‌السلام) به خانواده‌های بی بضاعت رسیدگی می‌کردند، بویژه وقتی یزید به مدینه حمله کرد و مردم این شهر را قتل عام نمود و بسیاری بی خانمان شدند و امام سجاد(علیه‌السلام) امکان مقابله نظامی و فیزیکی با او و سپاهش را نداشتند، یکی از اقدام‌های مهم ایشان، رسیدگی به خانواده‌ها بود، حتی مروان خانواده اش را تحت حفاظت حضرت قرار داد. در روایت است، ایشان به یکصد خانه، رسیدگی مالی می‌کردند، آن هم در خفا و بدون اطلاع کسی و عطوفت خاصی نسبت به فقرا داشتند و آنان را تکریم و به گونه‌ای برخورد می‌کردند که شخصیت ایمانی فقرا لکه دار و عواطفشان لگدمال نشود، از ایشان نقل شده که فرمودند: «به سائل بدهید و او را رد نکنید.»
البته بیاناتی از این دست از ایشان بسیار است و اساساً صدقات بسیار داشتند و گاهی حتی لباس خود را صدقه می‌دادند و می‌فرمودند: «آنچه را دوست دارید، صدقه دهید.» برای مثال نقل است، ایشان انگور دوست داشتند و وقتی برایشان انگور آوردند، آن را به سائل دادند و دو بار اموالشان را میان فقرا و مساکین تقسیم کردند که کتاب‌های اهل سنت نیز به این مسأله تصریح دارد. نکته مهم آنکه ایشان بر صدقه در خفا و پنهان تأکید داشتند و می‌فرمودند: «صدقه در خفا، غضب الهی را خاموش می‌کند.» و نیز روایت است وقتی پس از شهادت امام سجاد(علیه‌السلام) امام محمد باقر(علیه‌السلام) پیکر مطهر ایشان را غسل می‌دادند، بر کتف مبارکشان اثری از بند بود، وقتی از علت آن پرسیدند، امام محمدباقر(علیه‌السلام) فرمودند: «ایشان شب‌ها با کیسه‌هایی بر دوش، به منازل فقرا اطعام می‌بردند و این اثر بند آن کیسه هاست.»
تأکید ایشان بر صدقه پنهانی تا جایی بود که حتی برخی از فقرا گله می‌کردند، امام سجاد (علیه‌السلام) به آنان رسیدگی نمی‌کند، اما پس از شهادت حضرت و قطع مستمری‌شان دریافتند، کسی که شبانه به آنان رسیدگی می‌کرد، امام سجاد(علیه‌السلام) بوده است و این روش برای آن بود که شخصیت انسانی فقیر حفظ شود. از دیگر مصادیق بارز توجه به فقرا در سیره عملی امام سجاد(علیه‌السلام) نقل ابوحمزه ثمالی، از رواه و اصحاب حضرت است که می‌گوید: نماز صبح را همراه ایشان در مدینه خواندیم، پس از نماز به کنیزشان فرمودند: «سعی کنید هیچ سائلی از در خانه ام رد نکنید، مگر اینکه او را اطعام کنید.» ابوحمزه ادامه می‌دهد: عرض کردم همه سائل‌ها مستحق نیستند. حضرت سجاد(علیه‌السلام) فرمودند: «ترس دارم برخی از آنان مستحق باشند و ما اعطا نکنیم و بعد به همان گرفتاری که بر حضرت یعقوب(علیه‌السلام) آمد، ما نیز مبتلا شویم.»
آیا کمک به فقیر و رفع نیاز نیازمندان در سیره اهل بیت(علیهم السلام) به گروه و افراد خاص محدود می‌شود یا ایشان در رفع نیاز فقرا هیچ قید قومی، مذهبی و ... را اعمال نمی‌کرده اند؟
اساساً در بیانات اهل بیت(علیهم السلام) هیچ امتیازی در برخورد با فقرا و آبرومندان مطرح نیست، بلکه ابتدا حفظ شخصیت ایمانی و سپس حفظ شخصیت انسانی فقیر مدنظر است، یعنی حتی اگر فقیر مؤمن نبوده و با اهل اسلام در عناد نباشد، باید به او کمک شود.
جالب آنکه در سیره اهل بیت(علیهم السلام) بسیار بودند افرادی که از دیگر شهرها با ذهن آلوده نسبت به ائمه(علیهم السلام) آمده و علیه ایشان تبلیغ می‌کردند، اما ائمه(علیهم السلام) آنان را به منزل برده و با پذیرایی و بدرقه همراه با توشه، آنان را محب خود نموده و به مکتب حق دعوت می‌کردند.
نظر شما