قدس آنلاین - گروه استان ها- محمدجواد آزادی: کمال انسان، هدف غایی و نهایی در آموزه های اسلامی است، لذا مخاطب این آموزه ها، طبقه و گروه خاصی نیست؛ فقیر و غنی همه مورد خطاب الهی هستند، اما از آن جا که برای دستیابی به کمال، عدالت، لازم و ضروری است، لذا جهت شکل گیری و اقامه عدل، دین راهکارهای متعدّدی در نظر گرفته است.

مباحث معیشتی از اولین مسائلی است که در هنگام صحبت از عدالت به ذهن متبادر می شود و اصولا یکی از لوازم راهیابی به کمال، فراهم آمدن ضروریات معیشتی است. بر این اساس در معارف و احکام قرآنی، همچنین در سیره نبوی و ولوی و بالتبع در سیره رضوی توجه به مستمندان و فقرا جایگاه ویژه ای دارد.

فقر مادّی در نگاه دینی امری مذموم است؛ زیرا فقر، عامل بسیاری از نابسامانی هاست؛ چنان که امام رضا علیه السلام فرمودند: «المسکنه مفتاح البؤس» (بحارالانوار:۳۵۳/۷۸): فقر کلید بدبختی هاست. یا در جای دیگر بیان می دارند: «اذا اقبلت الدنیا علی انسان اعطته محاسن غیره و اذا ادبرت عنه سلبة محاسن نفسه» (عیون اخبار الرضا علیه السلام:۱۳۰/۲) : «هر گاه دنیا (مال و ثروت) به انسانی روی آورد نیکی‏های دیگران را به او می‏دهد و هر گاه به کسی پشت کند (و او فقیر شود) نیکی‏های خودش را نیز از او می‏گیرد»،  از همین روی احکام و معارف دینی به رفع فقر و توجه به فقرا اهتمام ویژه ای دارد.

قانون زکات برای کمک به محرومان

خمس، زکات، کفاره و صدقه از جمله راه کارهایی است که دین اسلام برای رفع فقر مقرّر کرده است؛ امام رضا علیه السلام درباره کارکرد زکات می فرماید: «ان علة الزکاة من اجل قوت الفقراء.... کما عزوجل: «لنبلونکم فی اموالکم و انفسکم» فی اموالکم اخراج الزکاة... مع ما فی ذلک من اداء شکر نعم الله عزوجل... مع ما فی من الزیادة و الرأفة و الرحمة لأهل الضعف و العطف علی اهل المسکنة، و الحث لهم علی المساواة، و تقویة و المعونة لهم علی امر الدین...» (من لایحضره الفقیه : ۱۵۸۰/۸/۲): «قانون زکات برای تامین زندگی بینوایان وضع شد. چنان که خدای بزرگ فرموده است: «شما را در اموال و جان‏هایتان امتحان می‏کنیم» امتحان در اموال پرداخت زکات است... با دیگر فوایدی که در این قانون نهفته است. چون افزایش مال و مهربانی نسبت به ناتوانان و توجه به حال بینوایان و سوق دادن جامعه به مساوات و برابری و توانبخشی به فقیران و یاری رساندن به آنان در انجام تکالیف دینی است».

معصومین(ع) و یاری مستمندان

بررسی روایات نشان می دهد، در موضوع یاری مستمندان، آنچه از دیدگاه ائمه علیهم السلام اهمیت بالاتری دارد، توجه به شخصیت و کرامت انسان های فقیر و محروم است. زیرا انسان کم توان و مستمند بدلیل نابسامانی های ناشی از فقر، از جهات مختلف دچار کاستی شده و معمولا در منظر و مرئای عامه جامعه، که معیارهای ظاهری و مادی را جهت سنجش افراد بکار می بندند، بعنوان افرادی در سطح و طبقه پایین محسوب و مورد تحقیر واقع می شوند. حضرت علی علیه السلام در نامه خود به امام حسن علیه السلام به این موضوع اشاره می کنند و می فرماید : «...فرزندم ! آدم فقیر ، حقیر است . سخنش خریدار ندارد و مقام و مرتبتش شناخته و دانسته نمی شود . فقیر اگر راستگو باشد ، او را دروغگو می نامند و اگر زاهد و دنیاگریز باشد ، نادانش می خوانند....» (جامع الأخبار : ۳۰۰ / ۸۱۸) . همین امر باعث می گردد تا در سیره رضوی گرامی داشت مقام و شخصیت افراد ضعیف و مستمند مورد مداقّه قرار گیرد؛ امام رضا علیه السلام می فرمایند: «من لقی فقیرا فسلم علیه خلاف سلامه علی الغنی لقی الله عزوجل یوم القیامة وهو علیه غصبان» (عیون اخبار الرضا علیه السلام: ۵۷/۲) : هرکه فقیر مسلمانی را ملاقات کند و بر او نه بدانگونه که بر غنی سلام می کند، سلام کند، خدا را در روز قیامت در حالی که بر او خشمگین است ملاقات خواهد کرد. یا در حدیثی دیگر به نقل از رسول اکرم بیان می دارد: «من استذل مومنا او مومنة او حقره لفقره او قلة ذات یده شهره الله تعالی یوم القیامة ثم یفضحه» (بحار الانوار:۱۴۲/۵۷) : «هر کس مرد یا زن با ایمانی را به سبب تهی دستی یا کم بضاعتی کوچک شمارد خدای تعالی در روز رستاخیز او را نمایان و سپس رسوایش می‌کند». توجه به شخصیت و کرامت انسان، بویژه انسان های مستمند، جان مایه این سخنان گهربار است و بدینوسیله از تحقیر و نگاه بالا به پایین نسبت به فقرا و محرومین هشدار جدّی می دهد.

سیره امام رضا(ع) در توجه به محرومین

علاوه بر این سیره عملی امام رضا علیه السلام نیز نشان می دهد از دیدگاه حضرت میان فقیر و غنی، از حیث شخصیت و جایگاه، تفاوتی وجود ندارد و در عصری که برای افراد فقیر، محروم و دارای جایگاه اجتماعی پایین، شانی قابل نبودند با این طبقه نشست و برخاست نموده و با آنها بر سر یک سفره می نشست و آنان را گرامی می داشت؛ حضرت در زمانی که رهسپار خراسان بود تا ولایتعهدی مسلمانان را برعهده گیرد و ریاست دولت پهناور اسلامی را پذیرا شود، دوستی، فروتنی و خوشرفتاری ایشان، همگان از طبقات مختلف را بهره‏مند  می ساخت. یکی از همسفران حضرت در این خصوص، چنین می‏گوید: «با حضرت رضا (ع) در سفر خراسان، همراه بودم. یک روز آن حضرت را بر طعامی‏ به رسم مهمانی فراخواندند. او تمام خدمتکاران و بندگان خود را از سیاه و سفید، گرد آن سفره گسترده جمع کرد. به امام رضا (ع) نزدیک شدم و گفتم: فدایت شوم! بهتر بود سفره‏ی بندگان و خدمتکاران را جدا می‏فرمودید! آن حضرت در پاسخم فرمود:  «مه، ان الله تبارک و تعالی واحد. والام واحد. والاب واحد و الجزاء بالاعمال»: «خاموش باش. همانا خدای تبارک و تعالی - که خدای همه‏ی ما است - یکی است. همه از یک مادر - حوا - می‏باشیم و - آدم - پدر مشترک همه‏ی ما است و جزا و پاداش هم به اعمال ما تعلق خواهد گرفت» (بحارالانوار: ۱۰۱/ ۱۰۰/ ۴۹). یا یکی از خدّام ایشان بیان می کند: «آن حضرت چنان بود که وقتی تمام افرادش از کوچک و بزرگ در حضورش جمع می‏شدند، با تمام آنان گفتگو می کرد. از همه دلجویی می‏نمود و به ابراز احساساتشان پاسخ می‏گفت. و هر گاه بر سفره‏ای می‏نشست، کوچک و بزرگی حتی امثال اصطبل‏چی و حجامتگر باقی نمی‏ماندند، مگر اینکه حضرت آنها را می‏خواست و بر سفره می‏نشانید.» (عیون اخبار الرضا علیه السلام:۱۸۴/۲). امام علی بن موسی علیه السلام بدینگونه جایگاه مستمندان و فرودستان را تکریم می نمود و شخصیت آنها را گرامی می داشت. یاری رسانی حضرت به نیازمندان بصورت شبانه، مخفیانه و ناشناس را نیز می توان در قالب همین سیره حضرت ارزیابی کرد؛ یکی از یاران امام می‌گوید: «... کار خیر و انفاق پنهان بسیار داشت. بیشتر در شبهای تاریک، مخفیانه به فقرا کمک می‌کرد» (اعلام الوری: ۳۱۴).  یا در نقلی دیگر آمده است: «یکبار غریبی خدمت امام رسید و سلام کرد و گفت: من از دوستداران شما و پدران و اجدادتان هستم. از حج بازگشته‌ام و خرجی راه را تمام کرده‌ام اگر مایلید مبلغی به من مرحمت کنید تا خود را به وطنم برسانم و در آنجا معادل همان مبلغ را صدقه خواهم داد زیرا من در شهر خویش فقیر نیستم و اینک در سفر نیازمند مانده‌ام. امام برخاست و به اطاقی دیگر رفت و از پشت در دست خویش را بیرون آورد و فرمود: این دویست دینار را بگیر و توشه راه کن و لازم نیست که از جانب من معادل آن صدقه دهی. آن شخص نیز دینارها را گرفت و رفت. از امام پرسیدند: چرا چنین کردید که شما را هنگام گرفتن دینارها نبیند؟ فرمود: تا شرمندگی نیاز و سوال را در او نبینم» (کافی:۲۴/۴). این دست نقل ها نشان میدهد امام در کمک رسانی به مستمندان، حفظ کرامت آنان را مدّ نظر قرار می داد تا شخصیت ایشان دچار خدشه نشود.

نکته دیگری که در سیره رضوی می بایست بدان اشاره شود و شاید بتوان آن را یکی از آسیب های جدّی برخی کمک های به اصطلاح نوع دوستانه عصر حاضر نیز تلقی کرد، احتراز از مدیون شدن فرد کمک گیرنده ، استثمار، و در نهایت سلب آزادی افراد در قبال اینگونه کمک هاست. زکریا (از یاران امام علیه السلام) گوید: «از امام رضا (ع) پرسیدم که مردی از اهل ذمه (غیر مسلمانان ساکن درکشورهای اسلامی) که به فقر وگرسنگی مبتلا شده بود، فرزندش را آورد وگفت: فرزندم مال تو، او را خوراک بده و او برده ی تو باشد. امام (ع) فرمود: (انسان) آزاد، خریده و فروخته نمی شود، این کار شایسته ی تو نیست. این کار درباره ی ذمیان نیز روا نمی باشد» (تهذیب:۷۷/۷). بر این اساس کمک و یاری حتی غیر مسلمان نیز نمی تواند وسیله و بهانه ای جهت سلب آزادی و استثمار افراد قرار گیرد.

کیفیت هدایا در مکتب رضوی

توجه به کیفیت هدایا و کمک ها نیز درس دیگری است که در مکتب رضوی می توان آموخت. در زمان حاضر کمک هایی که در قالب طرح های مختلف نظیر «دیوار مهربانی» انجام می پذیرد، متاسفانه در اغلب موارد مشتمل بر وسایل و البسه مستعمل و دست دوّم است، این در حالی است که طبق سیره امام رضا علیه السلام، هنگام بخشش و کمک باید آنچه ارزش بالاتری دارد در اختیار نیازمندان قرار گیرد. معمربن خلاد نقل می کند: «کان ابوالحسن الرضا (علیه السلام) اذا اءکل اتی بصفحة فتوضع بقرب مائدته، فیعمد الی اطیب الطعام مما یؤتی به فیاءخذ من کل شی ء شیئا فیضع فی تلک الصفحة ثم یاءمر بها المساکین»( وسائل الشیعه:۳۲۹/۶) معمربن خلاد روایت می‌کند: «هنگامی‌که حضرت رضا (علیه السلام) می‌خواست غذا بخورد، دستور می‌داد سینی بزرگی را می‌آوردند و نزدیک سفره اش می‌نهادند. آن حضرت دست می‌برد. از هر کدام بهترین غذایی که در سفره بود، مقداری بر می‌داشت و در آن سینی بزرگ می‌نهاد، بعد دستور می‌داد آن غذا را برای مستمندان ببرند». بدینگونه امام به پیروان خود می آموزد که از آنچه بهتر است به نیازمندان ببخشیم تا هم راضی و خشنود شوند و هم کرامت و شخصیت آنان حفظ شود.

امید است، در سایه توجه به رهنمودهای امام علی بن موسی رضا علیه السلام و ائمه اطهار علیهم السلام، توجه ویژه و عزتمندانه ای نسبت به محرومین داشته و در نهایت جامعه ای رضوی و بدور از محرومیت و فقر را رقم بزنیم.