قدس آنلاین- اگرچه فضای مجازی فرصت‌های بسیاری را برای انسان فراهم کرده و محدودیت‌های بی شمار را از پیش پایش برداشته، اما بی تردید پیامدها و مشکلات فراوانی را نیز بر سبک زندگی نوع بشر تحمیل کرده که از سرگرمی، خانواده و فرهنگ گرفته تا اقتصاد و سیاست و... را درگیر کرده است؛ چنان که رایج شدن پول‌های مجازی و معامله با آن‌ها امروز مطرح شده و دغدغه‌ها و مخاطراتی را به همراه دارد.

از این رو و در بررسی نگاه شرع و آموزه‌های دینی به پول‌های مجازی نظیر «بیت کوین» با حجت الاسلام والمسلمین دکتر علی معصومی نیا، مدیر گروه اقتصاد اسلامی دانشگاه خوارزمی و مدرس حوزه به گفت وگو پرداخته‌ایم که مشروح آن به حضورتان تقدیم می‌شود:

«بیت کوین» یا پول مجازی که این روزها بحث و سخن درباره‌اش زیاد مطرح می‌شود، چه تفاوت هایی میان این پول با پول‌های رایج و مورد کاربرد وجود دارد؟

پول مجازی انواع و اقسامی دارد و عبارت است از پول رمزگذاری شده در فضای اینترنتی که عده‌ای از کاربرانِ این فضا بر اساس توافق آن را ایجاد می‌کنند که «بیت کوین» یکی از انواع آن محسوب می‌شود.

به عبارت دیگر، در حالی که پول ملی توسط بانک مرکزیِ هر کشور یا منطقه منتشر می‌شود و دارای اعتبار است، اما «بیت کوین» و امثال آن توسط ماینرها(معدنچیان اینترنتی) و بر اساس مکانیسم ریاضی خاص و توافق عمومی تهیه می‌شود و اعتبار می‌یابد و کارکردهای گوناگونی دارد. برای مثال، گروهی ۱۰۰نفره در فضای مجازی پولی را با مکانیزم خاص که نزد آن گروه دارای اعتبار است، ایجاد می‌کنند که این پول‌ها در کشورهای اروپایی- آمریکایی انواع متعدد و هر یک مکانیزمی خاص دارد. برای مثال هر «بیت کوین» هم در اوایل ایجاد بین ۱۴یا ۱۵دلار ارزش داشت و بعد ارزش آن به ۴۰۰۰ دلار افزایش یافت و اکنون به ۷۰۰۰ دلار رسیده و در حال افزایش است!

البته ورود به فضای این پول‌ها که سابقه زیادی هم ندارند، باید با رعایت مکانیزم خاص باشد؛ یک کشور یا بانکِ مرکزی خاص حامی و منتشرکننده این پول نیست، بلکه محصول یک توافق جمعی در فضای مجازی است که توسط عده‌ای به عنوان مبنای مالی و مبادله قرار می‌گیرد.

در مقایسه این پول‌ها با پول‌های رایج باید گفت، پول‌های رایج مثل دلار، یورو، پوند، ریال و... هر چه قدر هم ارزش شان پایین و بالا رود، باز هم از حمایتِ حکومت‌ها برخوردارند، اما درباره «بیت کوین» این گونه نیست، یعنی هیچ حکومتی آن را به عنوان پول رسمی نمی‌شناسد و تنها برخی کشورها این پول را غیرقانونی نمی‌دانند که فلسفه این هم باید مشخص شود. از این رو اگر هر اتفاقی برای کاربران این پول بیفتد، هیچ حکومتی متعهد آن نیست و اگرچه برخی دولت‌ها آن را غیرقانونی نمی‌دانند، اما آن را به رسمیت نمی‌شناسند و این پول را مثل حباب می‌دانند و همواره هشدار می‌دهند پولتان را به «بیت کوین» تبدیل نکنید، زیرا ممکن است از دست برود.

آیا استفاده از پول‌های مجازی نظیر «بیت کوین» در معاملات مالی از نظر شرعی اشکال دارد و حکم شرعی در این باره چیست؟ آیا اساساً در آموزه‌های دینی ما برای استفاده از این قبیل ابداعات هزاره سومیِ بشر، دیدگاهی وجود دارد؟

در بررسی حکم شرعی این پول باید بررسی کرد که آیا «بیت کوین» یا هر پول الکترونیکیِ دیگری که به صورت اینترنتی مبنای مبادله قرار می‌گیرد شرعاً به عنوان مال یا واسطه مبادله شناخته می‌شود یا نه؟

اگر «بیت کوین» را پول بدانیم، شبیه سایر پول‌ها می‌شود و اگر بگوییم دارایی است، می‌تواند شبیه اوراق بورس باشد، یعنی دو نگاه پولی و دارایی در این باره وجود دارد؛ اگر آن را دارایی بدانیم، در این صورت دیگر پول نیست، چون نمی‌توان با آن خرید کرد و اگر بگوییم واسطه مبادله است، شبیه پول می‌شود؛ در هر حال چه دارایی باشد و چه نقش پول را ایفا کند، باید حکم شرعی‌اش بیان شود.

اگر «بیت کوین» دارایی تلقی شود، دو نظر درباره‌اش وجود دارد: عده‌ای می‌گویند «بیت کوین» مال نیست با این دلیل که اصطلاحاً این پول روی هوا و صرفاً یک عدد است و مشخص نیست چقدر اعتبار دارد؛ برای مثال می‌شود مکانیزم پولی دیگری ابداع و جایگزین آن شود، از این رو این مال، توهمی است و اصلاً مال نیست! در این صورت، معاملات با آن از نظر شرعی جایز نیست.

از این رو، باید گفت: اگر از نظر موضوع شناسی، «بیت کوین» مال نباشد، آنگاه معاملات انجام شده با آن از نظر شرعی زیر سؤال می‌رود و معاملاتِ آن باطل است، چون آنچه شرعاً می‌تواند مبادله شود، مال است و وقتی مالی در میان نباشد و بگوییم «بیت کوین» مال نیست، نمی‌توان آن را خرید و فروش کرد مثلاً هوا، نور و امثال آن معامله نمی‌شوند. حتی اگر واسطه معامله باشد، چون فرضی و توهمی است، پس مال نیست و باز هم از نظر شرعی ایراد دارد و غیرشرعی محسوب می‌شود.

اما ممکن است برخی بگویند تعیین موضوعات به دست عرف است نه شرع، بنابراین «بیت کوین» مال است و مال بودنِ آن را عرف تعیین می‌کند و چون در عرف با «بیت کوین» به عنوان مال معامله می‌شود، باید شرایط صحت‌اش را بررسی کرد که در بررسی این شرایط، باز هم به این نتیجه می‌رسیم که معامله با «بیت کوین» غیرشرعی است.

چه عواملی سبب می‌شود که «بیت کوین» غیرشرعی محسوب شود؟

در تطبیق با آموزه‌های شرعی، بیت کوین غَرر است، بدین معنا که مال را در معرض نابودی قرار می‌دهد یا وارد صحنه‌ای می‌کند که همراه با خدعه و نیرنگ است، بنابراین از نظر شرعی ایراد دارد و خرید و فروش با آن مقدور نیست.

البته برخی متخصصان می‌گویند، شما موضوع را نفهمیده‌اید و اصلاً امکان اعلام بی اعتباری این پول الکترونیکی وجود ندارد، که در پاسخ آن‌ها باید گفت، وقتی مقامات اروپایی پیوسته به مردم هشدار می‌دهند که پولتان را به بیت کوین تبدیل نکنید، یعنی پای آن به جایی محکم نیست و ممکن است همراه با خدعه باشد و بعد سرمایه فرد در اثر این پول توهمی از بین برود.

بر این اساس، معاملات با «بیت کوین» غَرری است و در شرع اگر چیزی غرری باشد، باطل است. از این رو، نخستین مانعِ شرعی «بیت کوین» غَرری بودنِ آن است، چنان که پیامبر اکرم(ص) از غرر نهی کرده‌اند.

چه شواهدی موجب می‌شود «بیت کوین» بنابر آموزه‌های دینی و در سنجش با محک شرع، غرری محسوب شود؟

«بیت کوین» به سه معنا غرری است: یکی آنکه ممکن است مبدعان آن برای بردن مال مردم خدعه کرده باشند، یعنی «بیت کوین» را عرضه کرده‌اند تا پول مردم را جمع کنند و بعد تمهیدی بچینند که اعتبار آن ناگهان سقوط کند که در این صورت توده مردم ناآگاه، متضرر خواهند شد؛ و این بسیار محتمل است. اگر هم غرر را به معنای خطر بگیریم، باز هم باطل است، چون هر کسی ثروت را به بیت کوین تبدیل کند، مالش را در معرض خطر و نابودی قرار داده و شرع به ما اجازه نمی‌دهد از راه‌های پُرخطر، معامله کنیم.

اگر غرر را جهالت و مجهول بودن هم در نظر بگیریم، باز هم ایراد شرعی دارد، چون معلوم نیست چه پیش می‌آید و آینده‌اش مبهم و مجهول است؛ البته ممکن است برخی بگویند ممکن است پول‌های ملی هم دچار چنین معضلاتی شوند، که در پاسخ باید گفت، پول ملی دچار نوسان‌های شدید در کوتاه مدت نمی‌شود و از سویی برخلاف بیت کوین، پشتوانه‌اش را از دست نمی‌دهد و حاکمیت پشت آن است.

بنابراین به جرئت می‌توان گفت «بیت کوین» از مصادیق غرر است، مگر آنکه روزی پول الکترونیکی با سازوکاری ابداع شود که این احتمال نیرنگ، خطر و مجهول بودن را نداشته باشد.

آیا ایراد شرعی دیگری هم بر «بیت کوین» مترتب است که آن را رد و ابطال کند؟

بله، مشکل دوم «بیت کوین» این است که پول ما را به تاراج می‌برد، چنان که ما تجربه بسیاری از این راه‌های اینترنتی را در این باره داریم، مثل طراحی‌های شبکه‌ای و هرمی نظیر «گلدکوئست» که متأسفانه بسیاری از مردم در آن شرکت کردند و در نتیجه آن‌ها پول زیادی از مردم برده شد و بشدت ضرر کردند و بعد هم کسی پاسخگو نبود.

این در حالی است که بنابر آیه قرآنی «وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا؛ و خداوند هیچ گاه برای کافران نسبت به اهل ایمان راه تسلّط باز نخواهد نمود» وقتی کاری سبب شود که ثروت مسلمانان به جیب کافران رود و زمینه سلطه آن‌ها را فراهم کند، از نظر شرعی صحیح نیست و نامشروع محسوب می‌شود.

باید توجه داشت، کافران با خدعه زمینه سقوط ارزش پول‌های اینچنینی را فراهم می‌کنند و در نهایت همه ارزش آن پول به جیب خودشان می‌رود و همین زمینه سلطه کفار بر مسلمین را فراهم می‌کند. چنان که برای مثال هر «بیت کوین» هفت هزار دلار فروخته می‌شود و بعد ارزش آن به هزار دلار کاهش می‌یابد!

افزون بر این، «بیت کوین» محل سوءاستفاده بسیاری از آن هایی است که می‌خواهند از قوانین حکومتی فرار کنند، مثل آن‌ها که پولشویی یا از مالیات فرار می‌کنند؛ به عبارت بهتر، «بیت کوین» به دلیل اینترنتی بودن، وسیله بسیار خوبی است برای پولشویی (آن هم در امنیت و بدون ترس و لرز) و تبدیل پولِ مثلاً خرید و فروش مواد مخدر به دلار و... که این هم از نظر شرعی ایراد دارد.