در سینمای 40 ساله پس از انقلاب، تعداد فیلم‌هایی که نقش اصلی آن‌ها یک روحانی یا طلبه بوده بسیار اندک است. البته فیلم‌هایی که تنها به نشان دادن روحانی در یک نقش از فیلم بسنده کرده‌اند، در این دسته بندی قرار نمی‌گیرند. چهره‌ای که در فیلم هایی با محوریت نقش اصلی یک روحانی ساخته شده عموماً چهره‌ای قدسی و عاری از خطاست. کمتر روحانیونی به تصویر کشیده شده‌اند که شخصیتی خاکستری داشته باشند. درباره چهره کلیشه‌ای روحانیون در سیما و سینما با محمدرضا زائری، روزنامه نگار و صاحب نظر فرهنگی گفت وگو کردیم که در ادامه آن را می‌خوانید:
■ آقای زائری چهره روحانیت در سینما یا آخوند خوب است یا آخوند بد، چرا کمتر چهره‌ای خاکستری از این قشر به نمایش کشیده شده است؟
ما هنوز تصویر روحانی بد هم در سیما و سینما نداشتیم. در فیلم مارمولک، یک دزد، لباس روحانیت را دزدیده است، هیچ وقت کسی را با شخصیت منفی که روحانی باشد اجازه ندادیم دیده شود، چه برسد به اینکه شخصیتی خاکستری داشته باشد. همیشه خواستیم که چهره‌ای قدسی، رؤیایی، آرمانی و دور از دسترس از روحانیت ترسیم کنیم در حالی که روحانیت بخشی از جامعه است و درجات و سطوح مختلفی دارد. اتفاقاً اگر واقعیت را همان طور که هست نشان ندهیم، ناخواسته ذهنیت‌های نادرست و غلط را تأیید می‌کنیم؛ چون مردم احساس می‌کنند بخشی از واقعیت هست که به آن نمی‌پردازیم در حالی که اگر این صنف اجتماعی را همچون بقیه اصناف، معرفی کنیم واقعیت این قشر از جامعه خودش را نشان می‌دهد. اتفاقاً با این نگاه منطقی و واقع بینانه است که بخش مثبت و درست روحانیت دیده می‌شود، چهره‌های بسیار شاخصی که در روحانیت داشتیم چه در گذشته و چه در زمان حال، چهره‌های اخلاقی، خدوم، صالح، عالم و فاضلی هستند که با این نگاه واقع بینانه بهتر دیده می‌شوند.
■ به نظر شما دلیلش چیست که سیما و سینما، نگاه واقع بینانه‌ای نسبت به روحانیت ندارد؟
ممیزی‌ها اجازه نمی‌دهد. تلقی غلطی وجود دارد که اگر به این موضوع بپردازیم، موجب وهن روحانیت شده و توهین به مقدسات است. این نگاه نادرست و موضع گیری بی‌جا، موجب شده که کسی به این سمت نرود. به طور خاص خبردارم از برخی فیلمسازان و کارگردانانی که می‌خواستند به سراغ موضوعات نه چندان منفی بروند؛ اما همین قدر که شائبه‌ای از این موضوع در آن وجود داشته، به آن‌ها اجازه کار داده نشده است. البته از آن طرف به صاحبان این ممیزی‌ها هم حق می‌دهم چون در چنین مواقعی، جوّ عمومی در جامعه چنان تلخ و سیاه می‌شود که ترجیح می‌دهند برای خودشان دردسر درست نکنند. به هرحال چون روحانیت و شأن این لباس به موضوع دین ربط پیدا می‌کند، نمی‌توان به راحتی بین جایی که شخص به خاطر فردیت خودش مورد تمایز قرار گرفته یا جایی که جایگاه دینی او، مورد هجوم قرار می‌گیرد تمایز قائل شد. شاید حساسیت‌ها به این دلیل است که باز شدن این راه، زمینه هجمه به اعتقادات و مسائل دینی را به وجود بیاورد. قبل از انقلاب، دورخیزهایی در این باره صورت گرفته به همین دلیل جو عمومی بعد از انقلاب، راه را بر ماجرا بست. طبیعی است که خیلی‌ها ترجیح می‌دهند وارد این موضوعات حساس و ظریف نشوند و روی لبه تیغ حرکت نکنند.
اگر با نگاه هنرمندانه به این موضوع حساس پرداخته شود باز هم نمی‌شود اثری مقبول ساخت؟
من به عنوان روحانی، این دیدگاه را دارم که می‌شود، اما این ماجرا دو بعد دارد؛ یک بعدش این است که روحانیت بپذیرد و تحمل بکند، بعد دیگرش این است که آن فیلمساز، کارگردان و تولیدکننده اثر هم بتواند اثری تولید کند که این تمایز را در کار قائل شود. کار بسیار حساسی است چون زمینه سوء استفاده در این باره وجود دارد.
■ با این حساب بهتر نیست خود روحانیت وارد فیلمسازی شود تا این نگاه کلیشه‌ای را بشکند؟
این می‌تواند توجیه باشد، اما در عمل خیلی فرق نمی‌کند چون جوّی که علیه یک اثر ایجاد می‌شود، تفاوتی قائل نیست که سازنده اثر روحانی هست یا نه، در واقع معمم بودن سازنده هم برایش حاشیه امن ایجاد نمی‌کند.
■
محمد تقی فهیم: شاهد فیلم‌های پوپولیستی درباره روحانیت هستیم
محمدتقی فهیم، منتقد نام آشنای سینما نیز با انتقاد از فیلم‌هایی که با موضوع روحانیت در سینمای ایران ساخته شده‌اند، گفت: این فیلم‌ها به جای اینکه در نقد روحانیت باشند در نفی روحانیت هستند.
خیلی از فیلم‌هایی که در سینمای ما ساخته می‌شود، می‌گویند روحانی نباید وارد حکومت شود، این فیلم‌ها می‌گویند روحانی باید کارهایی مانند سیم‌کشی ساختمان بکند یا در نهایت به منبر برود، به همین دلیل شاهد فیلم‌های پوپولیستی درباره روحانیت هستیم که در آن می‌گویند روحانی باید گاو بدوشد و روحانی نباید مانند امام خمینی (ره) یا شهید بهشتی و شهید باهنر باشد.
وی افزود: ممیزی سینما در اینجا خطرناک می‌شود. ممیزی موجب می‌شود که نگاه سطحی نسبت به روحانیت شکل بگیرد. به نظر من بهترین روحانی که تا به حال در سینما حضور داشته روحانی فیلم مارمولک است. باید ارشاد اجازه دهد فیلم‌هایی در نقد جایگاه یک روحانی در مقام رئیس‌جمهور ساخته شود نه اینکه فیلم‌هایی بسازند که درآن روحانیت نفی شود. به نظر من تنها مورد ممیزی در مورد روحانیون در سینما باید درباره مسائل اخلاقی باشد.
فهیم با انتقاد شدید از نحوه به تصویر کشیدن روحانیون در سینما گفت: هم اکنون در فیلم‌ها، روحانی قلّاب جذابیت شده است. این نقد روحانیت نیست، بلکه تهاجم به روحانیت است. برخی از فیلمسازان به دلیل مناسبت‌هایی که در ابتدای انقلاب داشته‌اند از این قلّاب بخوبی استفاده کرده‌اند. فهیم با اشاره به فیلم‌های تولید شده با موضوع روحانی، در سینمای ایران گفت: درفیلم‌هایی که تا به حال تولید شده‌اند به جز یک یا دو مورد همگی به دنبال جدایی روحانیت از سیاست بوده‌اند و اینکه روحانی به سمت کارهای سیاسی نرود. اساساً فکر می‌کنم این فیلم‌ها نقد روحانیت نیست و استفاده از متلک علیه روحانیت نمی‌تواند فیلم باشد. منتقد و کارشناس سینما اذعان داشت: روحانیت که پذیرفته حکومت کند قطعاً پذیرفته است که نقد هم بشود، اما فیلم‌هایی که تا امروز ساخته شده‌اند نقد نیستند، این فیلم‌ها خطرناک‌تر از نقد روحانیت‌اند.
■
حامد محمدی: روحانی خوب در کنار مردم است
حامد محمدی، کارگردان «فرشته‌ها با هم می‌آیند» که فیلمش با موضوع زندگی یک روحانی ساخته شده در این باره می‌گوید: از نگاه من هرکسی که لباس روحانی را پوشیده است، دارای تقدس نیست، بلکه این لباس به دلیل اینکه لباس پیامبر(ص) است دارای ارج و قرب است. وقتی بعد از انقلاب دادگاه ویژه روحانیت ایجاد می‌شود به معنی این است که حاکمیت هم قبول کرده است که روحانیون هم می‌توانند دچار مشکل باشند. به نظر من روحانی خوب روحانی‌ای است که در کنار مردم است، مثل مردم است و مشکلاتی مانند آن‌ها دارد. وی افزود: در این سال‌ها روحانیون در مناصب سیاسی قرار گرفته‌اند، جایگاه‌هایی که نمی‌شود به آن نزدیک شد، مثلاً زندگی روحانی که در بالاترین منصب قضا حضور دارد اگر وارد قاب سینما شود به طور قطع دچار ممیزی خواهد شد و فیلم در شرایط سختی قرار خواهد گرفت.
نظر شما