یکی از ماندگارین مستندها را درباره حرم رضوی و زائران امام رضا (ع) بیش از یک دهه پیش، مجید مجیدی ساخت با نام «رضای رضوان».
این مستند، روایت مردانی است که بی‌مُزد و منت در حرم امام رضا (ع) مشغول کفشداری زائران هستند. عشق کفشداران حرم مطهر امام رضا (ع) در خدمت رسانی به زوار و شرح لذت آن از زبان خودشان و همچنین عشقی که زوار به این امام همام دارند در این مستند به تصویر کشیده شده است. تا کنون مستندهایی دیدنی درباره عشق و ارادت زائران و خادمان به حضرت رضا (ع) ساخته شده، اما همچنان ظرفیت‌های پنهان فراوانی در این ژانر تصویری وجود دارد.
محمد صالح نوروزنژاد، کارگردان و مستند ساز جوان کشورمان که تهیه کنندگی و کارگردانی چند مستند را درباره زائران رضوی در کارنامه کاری خود دارد، معتقد است: درباره مسئله ها، دغدغه ها، قصه‌ها و غصه‌های زائرانی که به حرم امام رضا (ع) مشرف می‌شوند، کار ویژه‌ای صورت نگرفته است در صورتی که این موضوع ظرفیت‌های دراماتیک زیادی دارد.
او درباره جرقه ساخت مستند «با پای دل» و «چند قدم تا بهشت» به خبرنگار ما می‌گوید: این دو مستند در سال 90 با موضوع زائران پیاده امام رضا (ع) ساخته شد و جزو اولین کارها در این حوزه بود. با رصدی که بین کاروان‌های مشرف شده به مشهد داشتیم، آن‌هایی که ظرفیت‌های داستانی بیشتری داشتند، انتخاب شدند و این دو مستند همزمان با هم ساخته شد.
به گفته وی، این آثار به سفارش مجموعه فرهنگی هنری «عصر» ساخته شد که بعدها از دل مجموعه شبکه افق درآمد.
نوروزنژاد خاطرنشان می‌کند: مستند «حکایت وصال»هم درباره زائر اولی‌ها بود و مستند «در کوی تو نغمه خدا می‌شنوم»درباره زائران ناشنوا ساخته شد. دو پروژه دیگر هم در دست ساخت دارم که تدوین آن‌ها مانده است. مستندهایی درباره زائران عرب زبان و زائران اهل سنت که منتظر فرصتی برای تدوین و نهایی شدن آن‌ها هستم.
■ زائران اهل سنت در یک مستند
ساخت مستند درباره زائران اهل سنت، پروژه بزرگی است که نوروزنژاد آن را به صورت شخصی پیش برده و توضیح می‌دهد: در تحقیقات این کار، از لالایی و قصه‌های بومی اهل سنت که نام امام رضا (ع) در آن هست تا جایگاه این امام بزرگوار در ادبیاتی که بزرگان اهل سنت نوشته‌اند و وجود نام امام رضا (ع) در شعر و موسیقی ترانه سرایان و موسیقیدان‌های اهل سنت تا آیین‌ها و مناسکی که برای این امام همام برگزار می‌شود، وجود دارد. فیلم هایی از زائران پیاده اهل سنت که از مسیرهای مختلف به پابوس امام رضا (ع) آمدند تا شفایافتگان اهل سنت را گرفته‌ام. این کار بسیار بزرگ است و نیاز به سرمایه گذاری هم دارد. در واقع از 20 مدخل به موضوع زائران اهل سنت ورود یافته‌ام.
او ادامه می‌دهد: این پروژه را به صورت غیرمستمر از سال 91 شروع کردم و فیلمبرداری آن تا پارسال ادامه داشت که بیش از 100 ساعت فیلم تهیه شده است.
وی که پروژه دیگری را به صورت همزمان درباره عشق و ارادت زائران عرب زبان به امام رضا (ع) دارد و بیش از 50 ساعت مصاحبه با این موضوع گرفته که بخشی از آن‌ها هنوز ترجمه نشده است، یادآور می‌شود: گفت وگوهای مفصلی با زائران یمنی، سوری، بحرینی و عربستانی انجام داده‌ام که قصه‌های بسیار عجیبی دارند.
نوروزنژاد امیدوار است که تدوین هر دو کار، پیش از امسال تمام شود. یکی از دلایلی که مراحل ساخت مستندهایش طولانی شده، هزینه کرد شخصی بوده است. البته مشکل بزرگ دیگر درباره مستند اهل سنت، نداشتن یک قصه مرکزی برای روایت بوده است.
این مستندساز درباره مضامین آثار جدیدش می‌گوید: در مراحل تحقیقاتی مستند زائران عرب زبان، یکی از زائران بحرینی می‌گفت، آمده‌ام که از امام رضا (ع) طلب شهادت کنم و برگردم. وقتی این را شنیدم، بسیار شوکه شدم. ما به حرم می‌آییم و دایره خواسته هایمان محدود به درمان دردها و باز شدن گره هایمان می‌شود، اما یکی هم می‌آید و از امام رضا(ع) می‌خواهد که جانش در راه اسلام فدا شود.
■ فیلمنامه‌های تکراری و کلیشه‌ای
دایره زائران امام رضا (ع) بسیار گسترده است و دامنه خواسته‌های زائران هم بسیار وسیع. کارگردان مستند «حکایت وصال» خاطرنشان می‌کند: شاید برایتان جالب باشد که بین زائران عرب زبان، آدم‌های عجیب و غریب زیادی هستند که معرفت و محبتی که به آن رسیده‌اند بسیار متفاوت است. دامنه آدم هایی که به مشهد می‌آیند، بیشتر از آنچه هست که در کارهای دراماتیک خلاصه شده است.
او که آثار برگزیده جشنواره فیلمنامه نویسی امام رضا (ع) را رصد کرده است، می‌افزاید: از میان 30 فیلمنامه برگزیده، جز یکی، قصه همه آن‌ها شفای مریض بود. در واقع امام رضا (ع) را در حد یک طبیب خلاصه کرده‌ایم.
این‌ها نشأت گرفته از نگاه سطحی هنرمندان ما به مسئله زیارت است. «انیس النفوس» برای ما هنوز فهم نشده است در حالی که امام رضا (ع) همدم روح و روان است و در حرم رضوی، روح صیقل می‌یابد و پاک می‌شود.
نوروزنژاد با بیان اینکه در مورد زیارت و زائران رضوی، نگاه کلیشه‌ای داشتیم و ژانر مستند می‌تواند به شکستن این کلیشه‌ها کمک کند، می‌گوید: من روی زائر اولی‌ها مفصل کارکردم و چقدر این آدم‌ها قصه دارند.
در حال حاضر چندین هیئت فعال در حوزه زائر اولی‌ها کار می‌کنند و باید سراغ این آدم‌ها برویم چون قصه هایی شنیدنی دارند. متأسفانه ذهنیت ما کلیشه‌ای و یکنواخت شده است و از بیرون به آن‌ها نگاه می‌کنیم. در واقع مسئله زیارت در یک خط خلاصه شده؛ اینکه طلب و خواسته‌ای از امام دارم و آمده‌ام تا این طلبم را بگیرم و بروم.
■ مستند، روایتگر قصه آدم هاست
آیا آثار مستند جذاب و اثرگذار در حوزه رضوی کم تولید شده است؟ به باور نوروزنژاد، دلیل اینکه در این باره کارهای خوب، کمتر دیده‌ایم، این نیست که کار خوب تولید نشده، بلکه گاهی اشکال در توزیع و پخش کارهای خوب است.
او عنوان می‌کند: معمولاً بیشتر مستندهای تولید شده، مانورشان روی زائر عاشق امام رضا(ع) بوده یا تصاویری از معماری حرم یا خدمات آستان قدس رضوی در داخل حرم مطهر را نشان داده‌اند، اما مستند، روایتگر قصه آدم هاست و وارد زندگی آن‌ها می‌شود. معمولاً عمده مستندهای ساخته شده در این حوزه، کل نگر هستند چون فیلمساز با سوژه‌ها زندگی نکرده است.
این کارگردان ادامه می‌دهد: کل ظرفیت دراماتیک دیداری و شنیداری از حرم امام رضا(ع) در نماهایی از گنبد و پنجره فولاد خلاصه شده است که عمده این نماها از بالا گرفته می‌شود، چرا کمتر به ظرفیت‌های کف صحن پرداخته شده است؟ آدم هایی که در کف صحن هستند، پر از قصه و حرف‌اند که نشان دادن آن می‌تواند هر بیننده‌ای را منقلب کند، اما حال آن آدم‌ها را درک نکردیم چون فیلمساز دوربینش را داخل صحن و بین زائران نبرده و فقط چند قاب لانگ شات از حرم نمایش داده است.
نوروزنژاد با تأکید بر اینکه تلاش کرده در مستندهایش، نگاهی انسان محور داشته باشد چون آدم ها، مملو از ظرفیت‌های دراماتیک هستند، خاطرنشان می‌کند: یکی از موضوعات بسیار جذاب، زائران پاکستانی هستند. این‌ها از مسیری پرخطر به مشهد می‌آیند، وصیتنامه هایشان را می‌نویسند و جانشان را کف دستشان می‌گذارند و به زیارت امام رضا(ع) می‌آیند و مطمئن نیستند که برگردند چون موارد متعددی داشتیم که تکفیری‌ها و سلفی‌ها فهمیدند در این اتوبوس ها، زائران امام هشتم هستند و آن‌ها را به شهادت رسانده‌اند. آن‌ها مسیر سخت و پرخطری را طی می‌کنند تا به زابل برسند و از آنجا به مشهد بیایند.
کم حاشیه‌ترین و عاشق‌ترین گروهی که به زیارت امام رضا (ع) می‌آیند، همین زائران پاکستانی هستند. مستندساز باید با این آدم‌ها زندگی کند و دوربینش را بین آن‌ها ببرد.
نظر شما