به گزارش گروه فرهنگی قدس‌آنلاین، «سیدمرتضی» از چهره‌های امیدساز و هدف‌بخش تاریخ تشیع است و آثار علمی، زندگی اجتماعی و شخصیت معنوی و علمی او برای همه نسل‌ها الهام‌بخش است. گرچه بیش از ۱۰۰۰ سال از روزگار او سپری شده اما شایستگی و برجستگی‌های علمی و رتبه پارسایی او حجاب‌های قرون را شکسته و دانش او در همه دوران‌ طنین‌انداز شده است. حجت‌الاسلام دکتر امیرعلی حسنلو؛ مدیر گروه تاریخ و سیره «مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم» در گفت‌وگوی پیش‌رو به بیان ویژگی‌های اندیشه «سیدمرتضی» پرداخته است. 

■ محیطی که شخصیت سیدمرتضی در آن پرورش یافت چه ویژگی‌هایی داشت؟

سیدمرتضی در ماه رجب سال ۳۵۵هجری در بغداد دیده به جهان گشود. پدرش حسین موسوی به ذوالمناقب معروف بود و رسیدگی به کار و زندگی سادات، مسئولیت نظارت بر دیوان مظالم و سرپرستی زائران خانه خدا را که از منصب‌های مهم آن روز بود، به عهده داشت. مادرش نیز بانویی از خاندان علوی و دانشمند بود که شیخ مفید کتاب «احکام النساء» را به پاس احترام او نوشت. سیدمرتضی و برادرش سیدرضی تحصیل علوم دینی را از کودکی در مکتب علمی شیخ مفید آغاز  کردند.

سیدمرتضی تا زمانی که بر مسند استادی تکیه زد و خود صاحب کرسی علمی شد، افزون بر شیخ مفید از محضر بزرگانی چون شیخ صدوق، ابن بابویه، دیباجی و ابومحمد هارون علوم دینی را فرا گرفت.

محیط تربیتی خانه‌ای که اخلاق‌محور و علم‌محور است و محیط آموزشی که آزاداندیشی و کرسی علمی بر همه امور مقدم است باعث شد تا شخصیتی عالم و پرهیزگار چون سیدمرتضی تربیت شود که خود منشأ خیر فراوان برای امت اسلام شد.

سیدمرتضی شاگردانی چون شیخ طوسی، ابوعلی سلار دیلمی، ابوالصلاح حلبی، قاضی طرابلسی، ابوالصمصام مروزی، شیخ مفید ثانی، شیخ ابوالمعالی احمد بن قدامه و... تربیت کرد که بزرگ‌ترین میراث او به شمار می‌رود. 
 
■ مکتب علمی سیدمرتضی دارای چه ویژگی‌هایی بود؟

حوزه درس او ویژگی‌هایی داشت که به سختی می‌توان نمونه آن را در درس دیگر عالمان یافت. از ویژگی‌های مجلس درس او این بود که همه گونه افراد با هر عقیده‌ای می‌توانستند در محضر او حضور یابند و از علوم مختلفی که وی تدریس می‌کرد استفاده کنند. نقل شده زمانی مردی یهودی که از قحطی و تنگدستی رنج می‌برد، حضور استاد رسید و از وی تقاضای یادگیری علم نجوم کرد.

سید مرتضی با گشاده‌رویی تقاضای او را پذیرفت و دستور داد هر روز مبلغی به او بپردازند. آن مرد یهودی مدتی در درس استاد شرکت کرد و زندگی خود را از طریق همان مبلغ گذراند و پس از گذشت مدتی نه چندان زیاد، تحت تأثیر عظمت و برخوردهای مکتبی شریف مرتضی قرار گرفت و مسلمان شد.

خصوصیت دیگر حوزه درس او این بود که به هر شاگردی به فراخور حالش شهریه می‌پرداخت. ویژگی دیگر درس او این بود که بزرگان بسیاری در آن شرکت می‌کردند، حتی گاهی استاد عالیقدرش شیخ مفید(ره) نیز در درس او حضور می‌یافت و گاه به احترام شخصیت ارزنده علمی‌اش می‌ایستاد. 

■ از سیدمرتضی چه خدمات فرهنگی به یادگار مانده است؟

افزون بر کرسی تدریس، تأسیس کتابخانه و دارالعلم از دیگر خدمات فرهنگی سیدمرتضی بود. در آن زمان محصلان و دانشجویان که برای تحصیل علم به بغداد مهاجرت می‌کردند، در تنگنای مالی قرار داشتند و چون شهر کتابخانه‌ای نداشت، مشکلات طلاب مضاعف می‌شد. سیدمرتضی برای کمک به دانشجویان، کتابخانه خود را در اختیار دانش‌پژوهان قرار داد که همان مرکز بعداً «دارالعلم» نامیده شد. به گفته علامه امینی، او اولین کسی است که خانه‌اش را دارالعلم کرد.

کار ارزشمند دیگری که سیدمرتضی در این زمینه انجام داد این بود که یکی از روستاهای متعلق به خود را برای تأمین کاغذ دانشمندان و فقها وقف کرد. او همچنین مخارج زندگی شاگردان را نیز از درآمد املاکش می‌پرداخت.

■ افرادی مانند امام خمینی(ره) و علامه امینی آثار علمی سیدمرتضی را بی‌نظیر می‌دانند. چه ویژگی‌ای در تألیفات ایشان وجود دارد که شایسته تقدیر است؟

خداوند متعال به سیدمرتضی ذوق و استعدادی سرشار داده بود و او نیز از این نعمت بزرگ الهی به خوبی بهره برداری کرد و در نتیجه تلاش و کوشش در مدتی نه چندان طولانی هنرمندی صاحب قلم، شاعری متعهد، مجتهدی عارف، محققی توانا، اسلام شناسی ورزیده و آگاه و خدمتگزاری لایق و دلسوز برای اسلام و مسلمانان شد. او افزون بر داشتن مسئولیت‌های مهم اجتماعی و تربیت شاگردان، تألیفات مهمی در زمینه فقه و اصول، تفسیر، علوم قرآن، کلام، حدیث و ادبیات به جامعه عرضه کرد که شماری از آن‌ها در ایران و کشورهای عربی چاپ و منتشر شده است و دانشمندان و ادبا از آن‌ها استفاده می‌کنند. مرحوم علامه امینی در الغدیر نام ۸۶ اثر او را بیان کرده و مرحوم سیدمحسن امین نیز نام ۸۹ کتاب وی را برشمرده و آن‌ها را ستوده است. یکی از کتاب‌های وی دیوان معروف او با ۲۰هزار بیت است. او افزون بر مقام علمی و اجتهاد، دارای ذوق شعر و ادب بود. کتاب دیگر او «امالی» است که در موضوع فقه، تفسیر، حدیث، شعر و فنون ادب است. نکته مهمی که در تألیفات وی وجود دارد این است که در هر زمینه‌ای که وارد تحقیق شده، سنگ تمام گذاشته و آنچه در آن موضوع قابل بحث و تحقیق بوده، بیان کرده است. از این رو امام خمینی(ره) در مورد کتاب «شافی» که در بحث امامت نگاشته شده، چنین فرموده است: «کتاب شافی سیدمرتضی علم الهدی که بهترین کتاب‌ها و مشهورترین مصنفات در این باب است، در دسترس همه است؛ که هر چه متأخرین درباره امامت نوشتند، کمتر از آن است که در شافی سیدمرتضی تحقیق کرده است». نکته دیگر اینکه تعداد زیادی از کتاب‌های او درباره مسائل آن روز جامعه و بعضی از آن‌ها در پاسخ به سؤالات افراد در شهرهای مختلف آن ایام بوده است؛ همانند کتاب مسائل ناصریه، مسائل طرابلسیه، مسائل موصلیه و... که نشان‌دهنده این است که سید با همه اشتغالات علمی و تربیت شاگردان، با مردم جامعه خود نیز ارتباط تنگاتنگ داشته و عالمی مردمی بوده است که به مسائل و مشکلات فکری و اعتقادی آنان اهمیت می‌داده و به آن‌ها رسیدگی می‌کرده است.

■ چرا در متون علمی، سیدمرتضی به عنوان حیات‌بخش دین شناخته می‌شود؟

در میان مسلمانان معروف است که خدای بزرگ در آغاز هر ۱۰۰ سال کسی را بر می‌انگیزد تا دین را رونقی بخشد و در نشر احکام آن بکوشد. استاد محمدرضا حکیمی در این مورد می‌گوید: شاید مدرک این عقیده حدیثی باشد که ابوداوود از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده است: «خداوند بزرگ برای این امت در سر هر ۱۰۰ سال، کسی را بر می‌انگیزد تا دین او را تازگی بخشد و رواج دهد». علامه حلی که خود از جمله دانشمندان و فقهای بی نظیر است، درباره سید می‌نویسد: «علم الهدی در علوم بسیاری یگانه بود. دانشمندان ما بر وفور فضل و دانش او اتفاق نظر دارند... او رکن طایفه(شیعه) و معلم آن‌هاست».

سیدمرتضی افزون بر فعالیت‌های علمی و فرهنگی و مسئولیت‌های اجتماعی و رهبری جامعه اسلامی، پس از وفات برادرش سیدرضی مسئولیت سرپرستی سادات علوی، امارت حج و نظارت بر دیوان مظالم را به عهده گرفت. سیدمرتضی به واسطه پارسایی و زهد به علم‌الهدی، شریف مرتضی، ذوالمجدین و ابوالثمانین مشهور شد.

انتهای پیام/