تا در جوار بارگاه امام رئوف(ع) از این لذت و موهبت معنوی بهره‌مند شوند. به‌راستی «راز خط» در نسخ خطی این آستان مبارک چیست؟ فرصتی دست داد تا در فضایی دوستانه در گفت‌وگو با وی به این موضوع بپردازیم. او دانش‌آموخته مقطع دکترای تاریخ محلی بوده و هم اکنون مدیرمرکز نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکزاسناد آستان قدس رضوی است. در ادامه برش‌هایی از گپ و گفت دوستانه خبرنگار قدس با این نسخه‌پژوه را می‌خوانید.

«خط» از عهد باستان تا دوره‌های اسلامی

اگر نگاهی به روش‌های ارتباط انسان‌ها با یکدیگر در ادوار مختلف تاریخ حیات بشر بیندازیم، متوجه می‌شویم خط و خطاطی و نگارش دارای سابقه کهن و دیرینه و بلکه شاید مهم‌ترین ابزار و روش‌های ارتباطی میان انسان‌ها بوده است.

انسان‌ها برای برقراری ارتباط با همدیگر و بیان احساسات و زندگی روزمره نیاز به نگارش و از جمله خط داشته‌اند. این مسئله هم در قالب نقاشی و هم در قالب خط نمایان شده است. نمونه آن، خط‌های باستانی است مانند «هیروگلیف» که خط مصری است یا خطوط «چینی باستان» و خط «مُنحی» که در منطقه بین‌النهرین و ایران باستان استفاده می‌شده است.

پس از ظهوراسلام، خط اهمیت ویژه‌تری پیدا کرد، چرا که اسلام اهمیت خاصی برای یادگیری و کتابت قرآن کریم و انتقال علم و دانش قائل بوده و به‌خصوص آنکه نخستین آیات قرآن در سوره مبارکه علق با خواندن آغاز شده است.

 نخستین نمونه خط‌های باقیمانده از دوره اسلامی بیشتر مربوط به کتابت قرآن کریم است. به‌تدریج با توجه به گسترش علم و دانش و نیاز جامعه در هر دوره، خط تکامل و پیشرفت یافت، به نحوی که در هر دوره‌ای به تناسب نیاز آن دوره خط به انواع مختلف تقسیم و سپس در هر منطقه هم به تناسب نیاز آن منطقه، علاوه بر زیباسازی، استفاده از خطوط، کاربردی هم شده است.

در این زمینه می‌توان به ایجاد و شکل‌گیری «خط حجازی»، «کوفی اولیه»، «کوفی دوره تکامل»، «خطوط شش‌گانه» (شامل نسخ، ریحان، محقق، ثلث، رقاع و توقیع) اشاره کرد و به‌تدریج در دیگر دوره‌ها همین خطوط تکامل یافته و از دل آن‌ها، خطوط جدیدی ایجاد شد. یعنی در همه دوره‌ها، خطوط جدیدی از به هم آمیختگی خطوط قبلی ایجاد شده است. مثلاً خط کوفی اولیه و نسخ اولیه و خط محقق یا مثلاً بعداً خط ریحان از تکامل خط نسخ اولیه و یا خط نستعلیق از تکامل و آمیختگی خط نسخ و تعلیق به‌وجود آمد.

 کتابت قرآن و تکامل خط

در این میان نباید از فرهنگ و تکامل علم خطوط مختلف در میان ایرانیان غافل شویم. ایرانیان همواره در شکل‌گیری و تکامل خطوط پس از اسلام نقش بارزی داشته‌اند. ازجمله می‌توان به تکامل خط کوفی و به اعلا رساندن آن با ایجاد «خط کوفی ایرانی» و «کوفی پیراموز» در قرن‌های 4 و 5 هجری، تکامل «خط ریحان» در قرن‌های 9 و 10 هجری و یا شکل‌گیری خط «نستعلیق» و«شکسته نستعلیق» در دوره صفوی یعنی قرن‌های 8 تا 10 هجری و... نام برد. نکته جالب این است همواره مهم‌ترین نمونه‌های بروز و تکامل خط پس از اسلام در کتابت قرآن کریم (مصاحف شریف) ظهور و تجلی یافته است. این امر به دلیل تقدس و اهمیت جایگاه قرآن کریم در جامعه اسلامی و علاقه‌مندی هنرمندان به نشان دادن خط خود در مهم‌ترین کتاب جامعه بشریت، بوده است.همچنین کتابت قرآن برای حاکمان سرزمین ایران در ادوار مختلف تاریخ از اهمیت خاصی برخوردار بوده و از آن حمایت می‌کرده‌اند.

در کنار کتابت قرآن کریم، کتابت احادیث و فرمایشات حضرات معصومین(ع) و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) مانند نهج‌البلاغه، صحیفه سجادیه و... نیز مورد توجه هنرمندان و خوشنویسان بوده که علت آن هم جایگاه بی‌مانند حضرات معصومین(ع) به عنوان رهبران معصوم در زندگی بشر است.

«راز خط» در این قطعه ازبهشت

بارگاه منور امام رضا(ع) به عنوان مهم‌ترین مرکز دینی و مذهبی در ایران همواره محلی برای بروز خطوط مختلف و بستر و محل ابراز ارادت هنرمندان خوشنویس در ادوار گوناگون تاریخی بوده و در جای جای حرم مطهر رضوی شامل روضه منوره، رواق‌ها، صحن‌ها، ایوان‌ها، سردرها، حجره‌ها ، بیوتات و... شاهد هنرنمایی هنرمندان در کتابت خطوط مختلف مانند ثلث، نسخ و... بوده‌ایم.

آستان قدس رضوی در حال حاضر دارای مرکزی به نام مرکز نسخ خطی در ساختار تشکیلاتی خود است که با دارا بودن 90هزار نسخه خطی، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مرکز نسخ خطی کشور به حساب می‌آید. این تعداد نسخه خطی شامل ۲۰هزار قرآن خطی و ۵۹هزار نسخه خطی غیرقرآنی مانند بیش از ۸هزار نسخه ادبی، ۱۲هزار نسخه فقه و اصولی و ۴هزار نسخه پزشکی است. در این مرکز نمونه‌هایی از مهم‌ترین نسخ خطی از قرن اول هجری تا دوره معاصر در موضوعات مختلف مانند قرآن کریم، نهج‌البلاغه، صحیفه سجادیه، کتب فقهی، فلسفی، کلامی، ادبی، پزشکی، علمی و... وجود دارد.

در میان این آثار ارزشمند، بهترین نمونه‌های کتابت شده از انواع خط در دوره‌های مختلف تاریخی به چشم می‌خورد که می‌توان به برخی از این آثار و به‌خصوص مصاحف و قرآن‌های شریف کتابت شده دراین زمینه اشاره کنیم، مواردی همچون «مصحف شریف» مربوط به اواخر قرن اول هجری به خط حجازی اولیه، قرآن کتابت شده توسط شخصی به نام «مصاحفی قزوینی» در قرن 4 هجری، قرآن به خط «عثمان بن ورّاق غزنوی» در قرن پنجم هجری، قرآن‌های «یاقوت مستعصمی» که یکی از مهم‌ترین خوشنویسان تاریخ اسلام در قرن 7 هجری محسوب می‌شود و یا آثار خطی مهمی در قرن 9 هجری مانند قرآن با خط «بایسنقر میرزا (پسر گوهرشاد و شاهرخ)»، قرآن «ابراهیم سلطان (قرن نهم)»، قرآن «طباخ» (به خط طباخ هروی درقرن نهم و از خوشنویسان دوره تیموری)، همچنین آثار مربوط به دوره صفوی (یعنی قرن‌های 10 و 11 هجری) مانند قرآن‌ به خط «عبدالقادر شیرازی»، قرآن به خط «نی‌ریزی» (استاد نی‌ریزی که وضع‌کننده خط نسخ ایرانی است ) و... .

همچنین در دوره قاجار (قرن 13 و 14 قمری) می‌توان به قرآن‌های «خاندان‌های وصال» (خاندانی که شامل چندین خوشنویس مانند محمد شفیع وصال شیرازی بوده‌اند) و یا قرآن‌های «خاندان ارسنجانی» (مانند قرآنی منسوب به شخصی به نام علی عسکر ارسنجانی) اشاره کرد.

این موضوع در حالی است که برخی از این مصاحف و قرآن‌های کتابت شده در سطح دنیا بی‌نظیرند. در این زمینه می‌توان به قرآن کتابت شده توسط شخصی به نام «بابری» مربوط به قرن 10 هجری اشاره کرد که توسط «بابرشاه گورکانی» در منطقه هندوستان کتابت شده و هم اکنون به عنوان تنها نمونه و یک اثر تک‌نسخه در سطح جهان در مرکز نسخ خطی سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

همچنین قرآن با خط بایسنقر میرزا که به خط «محقق» کتابت شده به عنوان مهم‌ترین و بزرگ‌ترین نمونه خط محقق در سطح دنیا مطرح است که این اثر هم فقط در مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی وجود دارد. قرآن شریف کتابت شده با خط ریحان توسط شخصی به نام «علاءالدین» در قرن 10 هجری قمری هم از بهترین نمونه قرآن‌های کتابت شده به «خط ریحان» در دنیا به شمار می‌رود که در مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

در این زمینه می‌توان به «قرآن 100» اشاره کرد. این قرآن یکی از نفیس‌ترین قرآن‌های دوره قاجار (قرن 13 و 14 قمری) در دنیا به شمار می‌رود که اهمیت آن بیشتر به خاطر تذهیب آن است؛ به‌طوری‌که هر صفحه از آن از تذهیب جداگانه و بدون تکرار برخوردار بوده و واقف آن «امیرمحمد نصیرخان تالپر خمروی» از کشور هندوستان است. اهمیت این قرآن علاوه تذهیب آن، در این است که از همان ابتدا به نیت وقف بر حرم مطهر امام هشتم حضرت رضا(ع) نوشته شده و خطاط و خوشنویس آن شخصی به نام «علی بروجردی» است.

علاوه بر این موارد، یکی از بهترین نمونه‌های خط نستعلیق و شکسته نستعلیق به‌صورت مرقعات و مصاحف و قرآن‌ها در این مرکز وجود دارد. این نوع خطوط در ایران مورد توجه ویژه است که می‌توان به «مرقعات عبدالمجید درویش طالقانی» در قرن 12 هجری یعنی دوره افشاریه و زندیه اشاره کرد، همچنین قرآن‌های «وصال» و «ارسنجانی» به همین خطوط (نستعلیق و نستعلیق شکسته) از زیبایی و شکوه خاصی در بحث خط، برخوردار هستند. در عصر حاضر از زندگی بشر، تلفیقی از خط و نقاشی به عنوان «نقاشی‌خط» در قالب ارائه کارهای گرافیکی مورد توجه هنرمندان ایرانی و دنیا قرار گرفته است.

با توجه به وجود چنین گنجینه‌ای از انواع خط در آستان قدس رضوی، این مرکز یک تا دو سال اخیر با داشتن آثار ارزشمند فراوان مورد توجه بیشتر هنرمندان به‌خصوص خوشنویسان در داخل و خارج از کشور قرار گرفته که می‌توان به بازدید استادان خوشنویس کشور ترکیه و عراق در سال گذشته اشاره کرد.

این مرکز آمادگی دارد ارتباط بیشتری با هنرمندان خوشنویس داخل و خارج از کشور برقرار کند تا بتوان فرهنگ غنی ایرانی و اسلامی را گسترش داده و برای غنی‌تر شدن مباحث پژوهشی و پررنگ‌تر کردن نقش هنرمندان ایرانی در گسترش خطوط مختلف در جهان اسلام، فعالیت کرد.

بنابراین راز خط، علاوه بر جنبه هنری آن یک نکته مهم دارد و آن افزایش اقتدار و هویت فرهنگی برای گسترش فرهنگ ایرانی و اسلامی است، زیرا خط یکی از مهم‌ترین نهادها و ابزارهای ارتباطی میان اقوام مختلف بشری است.