استاد پژوهشگاه زلزله شناسی و رئیس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم با بیان این مطلب به ما می گوید: دریاچه ارومیه به تدریج در بیست و هشت سال گذشته ۹۰درصد آب خود را به دلیل سوء مدیریت از دست داده است.

دکتر مهدی زارع می افزاید: در حالی که تغییر اقلیم الگوی بارش و افزایش دما در خشکی دریاچه نقش دارد و این منطقه دوره های مهم خشکسالی را در سه دهه اخیر تجربه کرده است؛ اما مهمترین دلیل خشکی دریاچه ارومیه شیوه های نادرست مدیریت آب بوده که به خشکی آن انجامیده است.

چرا باید همیشه نگران خشک شدن دریاچه ارومیه باشیم؟

رئیس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم مسائل مدیریت آب شامل برداشت بیش از حد از سفره های زیرزمینی اطراف دریاچه، توسعه نامتوازن کشاورزی، کشت محصولات پر تقاضای آب و احداث سد و بند روی سرشاخه های دریاچه ارومیه (بیشتر در جنوب دریاچه) بوده است.

روش های آبیاری سنتی که منابع آب محلی را بیشتر تحت فشار قرار می دهد، احداث سدهای متعدد بر روی رودخانه های منتهی به دریاچه ارومیه، ورود آب شیرین به دریاچه را به شدت کاهش داده است.

رئیس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم ادامه می دهد: گزارش ها حاکی است که بیش از ۲۰۰ سد در حوضه آبریز ساخته شده که چرخه طبیعی آب را مختل می کند و رواناب را از رسیدن به دریاچه باز می دارد.

کاهش منابع آب محلی

گسترش اراضی کشاورزی اطراف دریاچه نیز منجر به افزایش مصرف آب شده است و کشاورزان اغلب محصولات پر تقاضای آب مانند سیب، گوجه فرنگی و چغندر قند کشت می کنند که سبب کاهش بیشتر منابع آب محلی می شود.

زارع درباره تأثیر شوری بیش از حد آب بر رشد آبزیان توضیح می دهد: این موضوع موجب ایجاد چرخه ای می شود که در آن شوری بالاتر، رشد آبزیان را دشوارتر می کند و بار دیگر منجر به عدم تعادل اکولوژیکی می شود.

روند خشک شدن دریاچه تا چه وقت ادامه دارد؟

وی با اشاره به تغییر در شیوه های مدیریتی می گوید: بدون مداخله قابل توجه یا تغییر در شیوه های مدیریتی، روند خشک شدن دریاچه ارومیه تا زمانی ادامه می یابد که ممکن است کاملاً خشک شود.

پیامدهای این خشک شدن آن قدر شدید است که شامل افزایش شوری خاک، از دست دادن تنوع زیست به ویژه در میان گونه های پرندگان، اثرات نامطلوب بهداشتی بر جمعیت های محلی به دلیل طوفان های گردوغبار ناشی از نمک های در معرض می باشد.

رئیس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم در پاسخ به پرسش دیگر ما درباره اینکه پیامدهای خشک شدن دریاچه ارومیه چیست تصریح می کند: دریاچه ارومیه در صورت ادامه روند کنونی، بدون مداخله مؤثر با هدف مدیریت پایدار آب و تلاش های احیا احتمال دارد به طور کامل خشک شود اما در حال حاضر وضع دریاچه در یک سال اخیر نشان می دهد که دریاچه ارومیه عملا به یک دریاچه فصلی تبدیل شده است.

پیامدهای این تغییر محیطی چند وجهی است و می توان آن را در چند حوزه دسته بندی کرد: خشک شدن دریاچه ارومیه به کاهش چشمگیر تنوع زیستی منجر شده است. بسیاری از گونه هایی که برای زیستگاه به دریاچه وابسته بودند، مانند گونه های مختلف میگو، ماهی و پرندگان مهاجر، دچار کاهش جمعیت شده اند.

 از بین رفتن آبزیان، اکوسیستم های محلی را مختل کرده است و زنجیره های غذایی را تحت تأثیر قرار می دهد. خشک شدن دریاچه به شدت بر اقتصادهای محلی که به ماهیگیری و گردشگری متکی هستند اثر گذاشته و ماهیگیران به دلیل کاهش ذخایر ماهی، معیشت خود را از دست داده اند و گردشگری با کاهش زیبایی های طبیعی و فرصت های تفریحی مرتبط با دریاچه کاهش یافته است.

ایجاد طوفان های گردوغبار

استاد پژوهشگاه زلزله شناسی و رئیس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم می افزاید: خشک شدن دریاچه، مناطق گسترده ای از دشت نمکی ایجاد کرده است که می تواند طوفان های گرد و غبار ایجاد کند. این طوفان های گرد و غبار، نمک و دیگر آلاینده ها را به هوا برده و منجر به مشکلات تنفسی میان مردم محلی شده است.

سنجش های دانشگاه های علوم پزشکی نشان می دهد که بیماری های تنفسی، قلبی، سرطان دستگاه گوارشی و تنفسی به طور قابل ملاحظه ای در مردم ساکن اطراف دریاچه افزایش یافته است. افزایش شوری در خاک اطراف نیز کشاورزی را تحت تأثیر قرار داده و  امنیت غذایی را تهدید می کند.

 کاهش توده های آبی مانند دریاچه ارومیه روند تغییرات اقلیمی را در منطقه تشدید می کند. دریاچه ها با تأثیر بر الگوهای رطوبت و دما، نقش مهمی در تنظیم اقلیمی محلی ایفا می کنند. ناپدید شدن آن ها می تواند منجر به افزایش دما و تغییر الگوی بارش در مناطق اطراف شود.

زارع به مقوله مهاجرت اشاره می کند و ادامه می دهد: جوامعی که در طول تاریخ برای امرار معاش خود به دریاچه ارومیه وابسته بوده اند، با کاهش منابع با جابه جایی مواجه می شوند. این مسئله می تواند به فشارهای مهاجرت منجر شود زیرا مردم به دنبال شرایط زندگی بهتر در جاهای دیگر هستند.

آیا پر و خالی شدن دریاچه با زمین لرزه ارتباطی دارد؟

استاد پژوهشگاه زلزله شناسی با تکیه بر تحقیقات خود در زمینه لرزه خیزی برخی مناطق می گوید: رابطه بین سطح آب دریاچه‌های بزرگی مانند دریاچه ارومیه و فعالیت‌های لرزه خیزی از تحقیقات من به طور مستمر در طی دهه اخیر بوده است. توده بزرگ آب به دلیل وزن (فشار هیدرواستاتیک) روی پوسته زمین فشار وارد می کنند. هنگامی که آب از دریاچه برداشته می شود، این فشار کاهش می یابد، به لحاظ نظری می تواند به گس ها اجازه دهد که چنانچه در مرحله بحرانی از نظر تمرکز تنش هستند، راحت تر بلغزند.

زارع اذعان می کند: پژوهش های اخیر تیم ما نشان داده است که تغییرات در سطح آب، چه درباره افزایش (مانند بارندگی شدید بهار۹۸) و چه کاهش (مانند خشکسالی سال های ۹۹ تا ۱۴۰۱) می تواند بر فعالیت لرزه ای در مناطق ویژه ای در پیرامون دریاچه اثر بگذارد.

مطالعات نیز نشان داده اند که تغییرات سریع در سطح مخزن می تواند سبب ایجاد زلزله هایی با بزرگای ۴ تا ۶ به دلیل تغییر در تنش در گسل ها شود. به نظر می رسد زلزله های اسفند۹۹ در سلماس با بزرگای ۶ و زلزله های ۵ تا ۶ در سال های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ در خوی با تحریک در اثر پر و خالی شدن دریاچه ارومیه رخ داده اند.

مقصر اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه کدام نهاد است؟

رئیس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم معتقد است: خشک شدن دریاچه ارومیه موضوع پیچیده ای است که عوامل متعددی از جمله سیاست ها و اقدامات دولت را در بر می گیرد. دولت های مختلف از طریق وزارتخانه ها و سازمان های مختلف خود، نقش به سزایی در خشک شدن دریاچه داشته اند.

وزارت نیرو بر مدیریت منابع آب در ایران، از جمله سدسازی و تخصیص آب از رودخانه های ورودی به دریاچه ارومیه نظارت دارد. ساخت سدها سبب کاهش چشمگیر ورودی آب شیرین به دریاچه شده و به کاهش آن انجامیده است. وزارت کشاورزی با سیاست های ناصحیح خود منجر به افزایش مصرف آب برای مصارف آبیاری شده است.

زارع، وظیفه سازمان حفاظت محیط زیست را حفاظت از منابع طبیعی و اکوسیستم ها می داند و می گوید: سازمان محیط زیست به دلیل اجرا نکردن اقدامات موثر در مدیریت و احیای دریاچه ارومیه مورد انتقاد است. وعده های مقامات این سازمان در مورد تلاش های حفاظت و اعلام تحت کنترل بودن وضعیت آن در سال های مختلف محقق نشده است.

در حالی که نمی‌توان هیچ سازمانی را به تنهایی مقصر خشک شدن دریاچه ارومیه دانست، اما روشن است که در مجموع، نبود دیدگاه جامع در حاکمیت و در مدیریت کلان اقدامات وزارت نیرو، وزارت کشاورزی و سازمان حفاظت محیط‌زیست در ایجاد این بحران زیست‌محیطی مؤثر بوده است.