«این کتاب، کتاب بسیار خوبی است. در مراجعاتی که داشته‌ام، آن را از همه‌ آنچه در این موضوع دیده‌ام بهتر یافتم. این فقط یک کتاب لغت نیست؛ یک موسوعه و دائرةالمعارف قرآنی است. بلکه در آن اقوال و آرای بسیار، آن هم به تفصیل، نقل شده  و در آخر هر بحث هم، تحلیل‌هایی افزوده شده است. اسم معجم برای این کتاب، کوچک است. این کتاب، کتاب با ارزش و مفیدی است که همانند آن را نداریم... م.». این بخشی از متن تجلیل رهبرفرزانه انقلاب اسلامی  درباره‌ اثر گرانسنگ «المعجم فی فقه لغة القرآن و سرّ بلاغته» است که  تألیف و انتشار آن  از سال ۱۳۶۳ شمسی و به همت بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی شروع و چاپ مُجلدات گوناگون آن توسط این مجموعه پژوهشی با سابقه، تاکنون ادامه یافته است. به بهانه چهلمین سالگرد تأسیس این  نهاد علمی، فرهنگی و پژوهشی با سابقه، سراغ «حجت الاسلام و المسلمین محمدحسن مؤمن‌زاده» از پژوهشگران پیشکسوت و با سابقه گروه قرآن این بنیاد رفتیم و وی از چگونگی پیدایش ایده و فکر تألیف و انتشار این اثر گرانبها برایمان سخن گفت. او  شصت‌وشش‌ساله و دارای مدرک تحصیلی سطح ۴ حوزه علمیه خراسان (معادل مدرک دانشگاهی دکتری) بوده و ۴۰ سال سابقه همکاری و فعالیت با گروه قرآن بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی را دارد. از وی به عنوان تاریخ شفاهی مُستند مربوط به چگونگی تألیف و انتشار اثر گرانسنگ «المعجم» یاد می شود. در ادامه بخش‌هایی از گپ وگفت صمیمانه خبرنگار روزنامه قدس با این پژوهشگر باسابقه را دنبال کنید.

«فیش‌های مطالعاتی» که باب همکاری را باز کرد

همکاری من با این مجموعه با سابقه پژوهشی، به دی سال ۱۳۶۳ شمسی باز می‌گردد. یادم هست در یکی از روزهای دی سال ۱۳۶۳ شمسی به همراه یکی از دوستانم که پژوهشگر و محقق قرآنی بود، به محل ساختمان قدیمی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی و نزد مرحوم آیت الله محمد واعظ زاده خراسانی(ره) که در آن موقع رئیس گروه قرآن و رئیس هیئت مدیره این بنیاد بودند، رفتیم. در آن دیدار و پس از انجام مذاکرات اولیه، ایشان کتابی را به من دادند و گفتند از این کتاب چند «فیش» تهیه کنم. پس از تحویل دادن فیش‌های معدودی که تهیه کردم، ایشان با مطالعه و ارزیابی مطالب تهیه شده، خوشحال شدند و به من پیشنهاد دادند  به عنوان عضو گروه قرآن در این بنیاد فعالیت کنم. در آن موقع من با ۲۶ سال سن در سطح دروس خارج فقه در حوزه علمیه خراسان مشغول تحصیل بودم.

ایده تألیف و انتشار «المعجم» چگونه شکل گرفت؟

ابتدا باید بیان کنم کلمه «المعجم» از لحاظ لغوی به معنای ترتیب انتشار مطالب براساس حروف الفباست. سابقه و تاریخچه تألیف و انتشار کتاب «المعجم» به گونه‌ای به برگزاری کنگره جهانی هزاره مرحوم شیخ طوسی(ره) در سال ۱۳۵۰ شمسی درمحل مسجد جامع گوهرشاد مشهد مقدس باز می‌گردد. مرحوم آیت‌الله واعظ زاده خراسانی(ره) دبیرعلمی این کنگره بودند و برای معرفی مرحوم شیخ طوسی(ره) مطالبی را ازکتاب «تفسیرتبیان» این علامه بزرگ و سایر کتاب‌های وی جمع آوری کرده و در آن کنگره ارائه دادند. موارد مربوط به این مطالب، بعدها به وسیله خود ایشان و برخی از شاگردانش در دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد تکمیل شد، به گونه‌ای که تعداد فیش‌های پژوهشی تهیه شده در آن زمان (پس از سال ۱۳۵۰ شمسی) به حدود ۳۰ هزارعدد در این زمینه رسید.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و با درایت و رهنمودهای مرحوم آیت الله واعظ طبسی(ره)، تولیت فقید آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی در سال ۱۳۶۳ شمسی در این نهاد مقدس تأسیس شد و از مرحوم آیت الله واعظ زاده خراسانی(ره) و برخی از بزرگان و چهره‌های شناخته شده حوزوی و دانشگاهی نیز دعوت به همکاری به‌عمل آمد و به این ترتیب، هسته اصلی هیئت علمی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با حضور این افراد، شکل گرفت. با ورود آیت الله واعظ زاده خراسانی(ره) به این بنیاد، ایشان فیش‌های مطالعاتی و پژوهشی تهیه شده ازکتاب «تفسیرتبیان» مرحوم شیخ طوسی(ره) را به بنیاد پژوهش‌های اسلامی  منتقل کرده  و در سال ۱۳۶۳ شمسی یعنی در همان ماه‌های نخستین شروع فعالیت این بنیاد، ایده و طرح مربوط به تألیف و انتشاریک کتاب با عنوان «المعجم» در ذهن و فکر ایشان نقش می‌بندد. برای شروع کار، نیاز به تهیه کتاب‌های لغت و تفسیر مرتبط با موضوع تألیف کتاب المعجم بود. با دستور مرحوم آیت الله واعظ زاده خراسانی(ره)  کتاب‌های لغت و تفسیر تهیه شد. برخی از آن‌ها خریداری شد و برخی دیگر هم که وجود نداشت، با شیوه‌های رایج تصویربرداری (کپی برداری) در آن دوران، تهیه شد و بدین صورت، مجموعه‌ای از برخی از کتاب‌هایی که به عنوان منبع و مأخذ برای تألیف المعجم لازم بود تا حد امکان جمع آوری و این کار (یعنی تهیه منابع) هنوز هم در جریان  تألیف و انتشار المعجم و به دلیل وسعت و گستردگی کار و استفاده از منابع موثق و نظریات و ایده های جدید، توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی همچنان ادامه دارد.

در مرحله بعد و زیرنظر مرحوم آیت الله واعظ زاده(ره) و با استفاده از کتاب‌های تفسیر و لغت، فیش‌برداری‌های پژوهشی و مطالعاتی انجام شد و تا ۱۰ سال یعنی سال ۱۳۷۳ شمسی این کار به طول انجامید و در این مدت، حدود نیم میلیون فیش در زمینه لغت و تفسیر، توسط محققان و پژوهشگران گروه قرآن این بنیاد تهیه شد و سپس مراحل و نقشه تألیف و انتشار نخستین جلد از کتاب «المعجم» در سال‌های ۱۳۷۳ و ۷۴ شمسی، مورد بررسی قرار گرفت و پس از انجام تحقیقات و پژوهش های لازم و اعمال تغییرات قابل توجه، نخستین جلد از این کتاب مربوط به حرف «الف» و با نام «المعجم فی فقه لغة القرآن و سرّ بلاغته» که خود مرحوم آیت الله واعظ زاده خراسانی(ره) این نام را برای آن برگزید، در هزارنسخه، توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی و در سال ۱۳۷۷ شمسی، مطابق با سال ۱۴۱۹ قمری منتشر شد.

پس از چاپ جلد اول، روند کار ادامه یافت و تاکنون ۵۱ جلد از کتاب المعجم(از حرف الف تا حرف ط) چاپ شده و جلد ۵۲ نیز زیرچاپ بوده و  پیش‌بینی می شود تعداد مُجلدهای این اثر گرانسنگ تا انتهای کار، به حدود ۸۰ جلد برسد و براساس مطالعات و پژوهش‌های انجام شده، ۱۷۲۷ مدخل (موضوع و عنوان مربوط به یک مبحث) باید نوشته شود که تاکنون و تا پایان حرف (فاء) ۱۲۰۲ مدخل نوشته شده و ۵۲۵ مدخل دیگرنیز باقی مانده است.

انتشار این کتاب، تبیین معارف قرآن براساس لغت و حدیث و برداشت مفسران بوده و بیشترین کتاب‌های لغت مربوط به قرآن و همین‌طور کتاب‌های تفسیری و حدیثی موجود هم به زبان عربی است؛ بنابراین المعجم یک کتاب «موسوعه» یعنی مجموعه‌ای از لغت، حدیث، تفسیر و برداشت‌های مفسران از آیات قرآن در مدت ۱۴۰۰ سال که از نزول قرآن می‌گذرد، است؛ بنابراین مخاطبان این اثر گرانقدر نباید المعجم را با یک لغت نامه یا فرهنگ نامه اشتباه بگیرند. به همین دلیل است که در سال ۱۳۸۴ شمسی، رهبر معظم انقلاب اسلامی فرمودند:

«.... این کتاب (المعجم)، یک کتاب لغت نیست، بلکه یک موسوعه و مجموعه بزرگی است... ت.».

به همین دلیل، از جلد دهم به بعد،  عبارت «الموسوعه القرآنیه الکبری» قبل از کلمه المعجم در پشت جلد این کتاب قرار گرفت.

روند انتشار مجلدات المعجم با دقت و همت وافر مرحوم آیت الله واعظ زاده خراسانی(ره) ادامه یافت تا اینکه ایشان در تاریخ ۲۸ آذرسال ۱۳۹۵ شمسی دعوت حق را لبیک گفت و به دیار باقی شتافت. از سال ۱۳۹۵ تا سال ۱۴۰۰ شمسی، مسئولیت گروه قرآن این بنیاد برعهده اینجانب قرار گرفت و کار تألیف و انتشار المعجم هم دراین مدت با همکاری همکاران و اعضای گروه و... با دقت و سرعت به پیش رفت و از آن تاریخ با وجود بازنشستگی من همراهی من با این کار ادامه دارد. خوب است بدانیم هم اکنون برای اطمینان از وثوق بیشترکار، هرجلد از کتاب المعجم پیش از چاپ، به رؤیت و استحضار حضرت آیت الله العظمی سبحانی، رسانده می‌شود و ایشان اظهارنظرات و نکات لازم را مکتوب اعلام و ارسال می‌کنند و پس از اعمال نظرات ایشان، چاپ مُجلّدات المعجم، پیگیری می‌شود.

۴۰ سال زندگی با المعجم

به نظر من شیرینی کار تألیف و انتشار این کتاب، رسیدن به مطالب و موضوعاتی است برای خدمت به ساحت مقدس قرآن کریم و ساحت مبارک اهل بیت عصمت و طهارت(ع)، یعنی خدمت برای نشر معارف قرآنی و سنت و سیره و معارف حضرات معصومین (ع). من از سال ۱۳۶۳ تاکنون، دقیقاً ۴۰ سال است که با المعجم، روز به روز و لحظه به لحظه دارم زندگی می کنم. این موضوع درکنار همه سختی‌های مربوط به تألیف و انتشار این کتاب، همچنان  برایم شیرین و دلنشین است.

ذکر یک نکته ضروری است و آن اینکه  تألیف و انتشارکتاب  المعجم با لطف پروردگار متعال و الطاف کریمانه حضرات اهل بیت (ع) و به ویژه حضرت امام رضا(ع) و در سایه استقرار نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران و توجه به شناخت و بهره برداری از معارف قرآن و اهل بیت عصمت وطهارت(ع) تاکنون انجام شده است و  همین‌جا لازم می‌دانم  از تلاش‌ها و همکاری همه دوستان و همکاران بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی که در مراحل مختلف تألیف و انتشار المعجم، صمیمانه همکاری کرده‌اند و به ویژه از استاد عرب زبان، جناب آقای ناصر نجفی، تشکر و سپاسگزاری کنم.