در کتاب های تفسیری دو روایت وجود دارد که به نوعی ناظر به پرسش مطرح شده است. براین اساس، نخست دو روایت یاد شده را ترجمه کرده و منابع آن را در اختیارتان گذاشته و سپس به تحلیل محتوا و سند آن می پردازیم.

قبل از بیان روایات نیز لازم است بدانیم که به تصریح آیه ای از قرآن کریم، نوزده نفر وظیفه نگاهبانی از دوزخ را بر عهده دارند[1] و این روایات نیز به نوعی ناظر به همین آیه از قرآن کریم است.

1. روایت اول: قرطبی از مفسران بنام اهل سنت در قرن هفتم روایتی به این مضمون نقل کرده است:روى وکیع عن الأعمش عن أبی وائل عن عبد الله ابن مسعود قال: من أراد أن ینجیه الله من الزبانیة التسعة عشر فلیقرأ" بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ" لیجعل الله تعالى له بکل حرف منها جنة من کل واحد؛[2] هرکس بخواهد که پروردگار او را از نگهبانان نوزده گانه دوزخ رهایی بخشد، بسم الله الرحمن الرحیم را بخواند تا خداوند به پاداش هر حرفی از آن، سپری در برابر خازنان جهنم قرار دهد.

میبدی از مفسران عارف مسلک فارسی زبان قرن ششم نیز از ناقلان و مترجمان این حدیث می باشد که چنین آورده است: "گفته‏اند زبانیه دوزخ نوزده‏اند- چنانک رب العالمین گفت عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ و این آیت تسمیت نوزده حرف است، هر آن کس که باخلاص برخواند رب العالمین بهر حرفى از آن زبانیه از وى باز دارد، و او را از سیاست وى ایمن کند."[3]

مفسران دیگری چون طبرسی، از اندیشمندان شیعی قرن ششم،[4] ابن کثیر از دانشمندان اهل سنت در قرن هشتم[5] نیز همین روایت را ذکر کرده اند.

2. روایت دومی نیز در این زمینه وجود دارد که ناظر به نکته دیگری است. متن این روایت که ابن عطیه اندلسی از مفسران قرن ششم[6] و ثعالبی از مفسران قرن نهم[7] آن را نقل کرده اند به شرح زیر است:

"فقال بعض الناس: إن روایة بلغتهم أن ملائکة النار الذین قال اللّه فیهم عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ [المدثر: 30] إنما ترتب عددهم على حروف بسم اللّه الرحمن الرحیم، لکل حرف ملک، و هم یقولون فی کل أفعالهم: «بسم اللّه الرحمن الرحیم» فمن هنالک هی قوتهم، و باسم اللّه استضلعوا."

برخی نقل کرده اند که روایتی به گوششان رسیده مبنی بر این که تعداد فرشتگان نگهبان جهنم که خداوند آنان را نوزده نفر اعلام کرده است، بر اساس نوزده حرف بسم الله الرحمن الرحیم تنظیم شده اند و همین بسم الله است که به آنان قوت بخشیده و مایه پشت گرمی آنان است.

همان گونه که ملاحظه فرمودید، هر دو روایت بیانگر نوعی ارتباط بین شمارگان حروف "بسم الله الرحمن الرحیم" و تعداد فرشتگان نگهبان دوزخ می باشد با این تفاوت که روایت اول حروف بسم الله را سپری در مقابل نگاهبانان دوزخ ارزیابی کرده و روایت دوم همان نگهبانان را پشتگرم به بسم الله می داند.

بعد از مروری در این روایات، می توان نکاتی را در جمع بندی ذیل خاطر نشان کرد:

1. با توجه به تعالیم دینی و آموزه های قرآنی، تردیدی وجود ندارد که یاری گرفتن از خداوند که تعبیر زیبایی از آن در "بسم الله الرحمن الرحیم" آمده و رأفت و رحمت پروردگار به خوبی از آن استفاده می شود، آتش دوزخ را از انسان دور نموده و سپری برای آنان در مقابل جهنم خواهد بود. بر این اساس، این بخش از روایت که می توان با کمک بسم الله از جهنم نجات یافت، جای بحث و گفتگو ندارد.

2. فرشتگان خدا نیز فرمانبران پروردگار بوده و جز با کمک و استعانت از او دست به اقدامی نمی زنند. بر این اساس، بخشی از روایت دوم که ناظر به پشتگرمی این فرشتگان به نام خداست نیز کاملا مورد تأیید است و هیچ گونه تعارضی با روایت اول ندارد.

3. صرف نظر از دو نکته اشاره شده، با توجه به اینکه اسناد موجود در روایت اول نمی تواند مورد پذیرش قطعی اندیشمندان شیعی باشد و روایت دوم نیز بدون سند می باشد، از دیدگاه دانش روایت شناسی نمی توان به صورت قطعی ابراز داشت که دقیقا هر حرف موجود در حروف نوزده گانه بسم الله سپر مستقلی در مقابل نگهبانان نوزده گانه جهنم بوده و یا اینکه تنظیم تعداد این نگهبانان بر اساس این حروف نوزده گانه انجام شده است، اما از طرفی موارد یاد شده با اصول کلی مورد پذیرش ما نیز در تعارض نیست تا بتوان چنین مضمونی را کاملا رد کرد.

به هر حال، عبارت "بسم الله الرحمن الرحیم" دارای آثاری معنوی است که در هر دو فرض اثبات و یا رد وجود خاصیتی در نوزده حرفه بودن آن، قابل دسترسی می باشد و به همین دلیل در روایات فراوانی توصیه به گفتن بسم الله قبل از انجام هر کاری شده است.[8]