امروزه از آستان قدس رضوی به عنوان بزرگ‌ترین نهاد موقوفات جهان اسلام یاد می‌شود. این موقوفات را در طول تاریخ شیفتگان حضرت رضا(ع) برای گسترش حرم مطهر رضوی، حفظ و نگهداری آن و ارائه خدمات رفاهی به زائران و مجاوران آن وقف کرده‌اند. اما آنچه سبب شد به این موضوع بپردازیم، انجام اقدام‌های لازم برای تدوین «دانش‌نامه وقف» آستان قدس رضوی در بنیاد پژوهش‌های اسلامی این آستان مقدس است. به همین بهانه به سراغ «دکتر رضا نقدی» مدیر گروه فرهنگ و هنر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی رفتیم. او دارای مدرک دکترای رشته تاریخ ایران است. بخش‌هایی از گفت‌وگوی صمیمانه خبرنگار قدس با وی را در ادامه می‌خوانید.
چرا تهیه مجموعه‌ای مدون برای وقف‌نامه‌های آستان قدس رضوی ضروری است؟
ابتدا باید در مورد اهمیت حفظ موقوفات این آستان مبارک مطلبی را بیان کنم و آن اینکه بسیاری از عاشقان و دلدادگان ساحت مطهر امام هشتم(ع) در طول تاریخ، اموال و دارایی‌های مختلفی را با میل، اراده و خواست خود به منظور گسترش بارگاه مطهر رضوی، حفظ و نگهداری این مکان مقدس و ارائه خدمات رفاهی و زیارتی به زائران و یا در بعضی موارد مربوط به مجاوران این بارگاه مقدس، وقف این آستان ملائک پاسبان کرده‌اند که متأسفانه در بعضی از برهههای آشفته تاریخی در ایران و به دلایل گوناگون، بسیاری از موقوفات آن از میان رفت و یا غصب شد و به تبع آن وقف‌نامه‌ها نیز نابود شد. از طرف دیگر متولیان این آستان مقدس و خدام حرم مطهر رضوی کوشیدهاند موقوفات و وقف‌نامه‌های مربوط به حرم مطهرامام هشتم(ع) را حفظ کنند.
نخستین مورد آن طومار علیشاهی (۱۱۶۱ ق) است که پس از اینکه موقوفات آستان قدس رضوی و وقف‌نامه‌ها در حملات افغان‌ها و سپس توسط نادرشاه از بین رفت، تهیه شد. دومین آن، طومار عضدالملک (۱۲۷۳ ق) و سپس کتابچهها و سیاهه موقوفات در دوره قاجار و چاپ کتاب آثارالرضویه در سال ۱۳۱۷ ق است. مورد بعدی مربوط به دوره پهلوی است که عبدالحمید مولوی فهرست موقوفات آستان قدس را در هفت جلد تدوین کرد.
در عصر جمهوری اسلامی ایران به جهت حساسیتی که در خصوص غبطه وقف و اجرای نیات واقفان وجود داشت، طرح بازخوانی و استنساخ همه وقف‌نامه‌ها و اسناد وقفی آستان قدس به اجرا درآمد که از سال ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۰ شمسی در دفتر کل موقوفات (که بعدها بر اساس ساختار سازمانی به مدیریت موقوفات تغییر نام داد) به انجام رسید. بنابراین وظیفه آستان قدس رضوی در مرحله نخست حفظ موقوفه و در مرحله دوم انجام صحیح نیت واقف است.
لطفاً اهداف مورد نظر در تدوین این دانش‌نامه را بیان کنید.
بر اساس تأکیدات تولیت معزز آستان قدس رضوی مبنی بر نگارش دانش‌نامه وقف آستان قدس رضوی و مصوبه ابلاغی قائم مقام تولیت و نیز مکاتبه مدیریت نظارت بر موقوفات با سازمان علمی و فرهنگی آستان قدس و ارجاع شده به بنیاد پژوهش‌های اسلامی، به منظور دستیابی به متنی منقح و قابل استناد در حوزه موقوفات آستان قدس رضوی، پیشنهاد طرح تدوین دانش‌نامه وقف آستان قدس رضوی در بنیاد پژوهش‌های اسلامی مورد توجه قرار گرفت.
اگر خواسته باشیم اهداف دانش‌نامه را به صورت خلاصه بیان کنیم شامل مواردی همچون شناسایی و معرفی دقیق موقوفات و واقفان آستان قدس رضوی و ارکان وقف منطبق با نیازهای روز آستان قدس رضوی، دستیابی به الگوی عملیاتی صحیح و کامل اجرای مفاد وقف‌نامه‌ها، موارد مصرف و نیات واقفان، تشویق و ترغیب نیکوکاران و ثروتمندان به احیای سنت حسنه وقف به ویژه با در نظر گرفتن نیازمندی‌ها، مقتضیات و شرایط زمان کنونی، صیانت و حفاظت از موقوفات و احیای آن، شناساندن اسوه‌های عمل خیر وقف و میزان تأثیر دینی و اجتماعی وقف و... است.
مراحل اجرایی این طرح به چه صورت است؟
این طرح قرار است در چهار مرحله انجام شود؛ مرحله نخست آن شناسایی واقفان و تصحیح و مقابله علمی وقف‌نامه‌های غیرمنقول بوده که اکنون در حال انجام است. مرحله دوم شامل تحلیل و بررسی وقف‌نامه‌هاست که پس از پایان مرحله نخست شروع خواهد شد. مرحله سوم مربوط به شناسایی واقفان و موقوفات منقول و مرحله چهارم هم مربوط به شناسایی و بازخوانی اسناد وقفی معین می‌شود.
بنابراین ماهیت این طرح، به صورت دانشنامهای است. بر این اساس، شیوهنامهای تهیه و مراحل کار بر اساس آن تعریف شد. روند تهیه این دانش‌نامه مراحل گوناگونی دارد و به این صورت است که ابتدا تصحیح علمی وقف‌نامه‌ها انجام می‌شود، در مرحله دوم نوع وقف، تاریخ وقف، نوع موقوفه، مکان، اجزا و ارکان وقف [شامل رقبات، نیات و مصارف و تسهیم، تولیت و متولی، نظارت و ناظر] مشخص می‌شود. در مرحله سوم ورود متن، تصویر و داده‌های اصلی هر وقف‌نامه در پایگاه اطلاعات به تفکیک موضوعات مشخص شده انجام می‌شود و مرحله چهارم نیز تهیه بانک اصطلاحات وقف است. مرحله پنجم شرح حال واقف بر اساس شیوه دایره‌المعارف‌نویسی است و آخرین مرحله تدوین مدخل دانش‌نامه بر اساس اطلاعات مذکور به ترتیب تاریخ و براساس نام واقف است؛ به این صورت که ابتدا نام مدخل که نام واقف است و سپس مقدمه‌ای شامل شرح حال واقف و خلاصهای از وقف‌نامه و در ادامه شناسنامه وقف‌نامه شامل موضوع و ارکان وقف و به دنبال آن متن تصحیح و مقابله شده وقف‌نامه با حفظ اصالت سند و در آخر کار هم تصویر وقف‌نامه به صورت رنگی خواهد آمد. همچنان که گفته شد دغدغه تولیت محترم، نظارت بر موقوفات آستان قدس رضوی، اجرای دقیق نیات واقفان و شناسایی موقوفات این آستان مبارک است. بنابراین خوانش درست و دقیق وقف‌نامه‌ها و استخراج صحیح ارکان وقف از اهمیت بسزایی برخوردار است.
نظر شما