تاکید مقام معظم رهبری در نامگذاری سال 1393 به نام «اقتصاد و فرهنگ، با عزم ملی و مدیریت جهادی» همه حوزه های فرهنگ و هنر را در برمی گیرد که صنعت انیمیشن سازی نیز از این قاعده مستثنی نیست. بنابراین در سالی که بر رویکرد فرهنگی تاکید موکد شده است، طبیعی‌ترین اتفاق در حوزه انیمیشن توجه به این موضوع است که این صنعت به عنوان یکی از مهمترین نقاط تلاقی دو بستر اقتصاد و فرهنگ، مرکز توجه ویژه قرار گیرد.

اما این سئوال مطرح است که آیا وضعیت فعلی این هنر ـ صنعت در کشور در سطحی از کیفیت قرار دارد که بتوان به زایش و گسترش آن امیدوار بود؟ آیا انیمیشن ایرانی آماده حضور در عرصه‌های بین‌المللی و یا کار با نهادها و بنگاه‌های خارجی شده است؟ سیدمسعود صفوی مدیر مرکز مطالعات و تولیدات فیلم انیمیشن حوزه‌ی هنری، و تهیه‌کننده مجموعه‌ی انیمیشین «دهکده‌ی شادی» با طرح این سئوالات وضعیت صنعت انیمیشن در پاسخ به دغدغه های مقام معظم رهبری و تاکید ایشان بر روی فرهنگ و البته اقتصاد را به بهانه تولید نخستین مجموعه‌ تلویزیونی تولید مشترک ایران و یک شرکت خارجی انیمیشن شرح داده است.

مسعود صفوی رئیس مركز مطالعات و توليدات فيلم انيميشن حوزه هنري و تهیه‌کننده مجموعه پرمخاطب «شکرستان» به همراه حسین شیخ‌الاسلامی منتقد ادبیات کودک و نویسنده فیلمنامه با حضور در خبرگزاری مهر از ضرورت تولید مجموعه تلویزیونی «دهکده شادی» در طرحی مشارکتی با یک شرکت بین‌المللی و ضرورت تولید فیلم و یا سریال هایی از این دست سخن گفتند.

*تولید مشترک انیمشن توسط مركز مطالعات و توليدات فيلم انيميشن حوزه هنري از جمله اهداف بلند این مرکز بوده است که تولید سریال انیمشین «دهکده شادی» نمود عینی آن است. در آغاز درباره چگونگی رسیدن به تولید مشترک انیمیشن در کشورمان و سابقه آن در نهادهای مختلف توضیح دهید؟

صفوی: تا آنجا که من می‌دانم سندی مبنی بر تولید سریال انیمیشن مشترک بین ایران و دیگر کشورها وجود ندارد و فکر می‌کنم کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تولید مشترک فیلم کوتاه انیمیشن داشته است اما تولید سریال را من سراغ ندارم.

و اما در مجموعه انیمیشن حوزه هنری از روز نخست که مجموعه فعالیت‌هایمان را آغاز کردیم، از جمله اهداف بلندمدت ما رسیدن به این نقطه بوده است و در این حوزه دستور کار داشته ایم. ما به فاکتورهای مهمی در این زمینه فکر می کردیم و همواره در نظر داشتیم که انیمیشن تنها برای سرگرمی نیست بلکه باید مسیر را به گونه ای طی کنیم که این هنر را به یک صنعت تبدیل کنیم.

به جرات می‌توان گفت یکی از اهداف 10 سال گذشته در مرکز مصالعات انیمیشن حوزه هنری رسیدن به این مرحله از کار بوده است.

* علاوه بر دستیابی به صنعت انیمیشن، محبوبیت در میان مخاطب درست مانند کارکرد مجموعه سریال «شکرستان» نیز فاکتور مهمی است.

صفوی: اتفاقا رسیدن به این که چگونه می توان محبوبیت انیمیشن در میان مخاطبان را حفظ و گسترش داد از دیگر اهدافمان بود.

هدف نهایی هر تولید‌کننده‌ای زنده‌شدن شخصیت‌های انیمیشین و خروج آنها از صفحه‌ شیشه‌ای تلویزیون یا پرده‌ سینما و حضور در زندگی روزمره‌ مخاطبان خود است. این اتفاقی است که خوشبختانه برای «شکرستان» افتاد و امروز حضور این مجموعه تلویزیونی را می‌توان در لحظات مختلف زندگی روزمره‌ مخاطبان دید. ما امیدواریم این اتفاق برای دیگر مجموعه‌های انیمیشینی که در حال تولید داریم نیز بیفتد و در حال برنامه‌ریزی برای آن هستیم.

*تولید مشترک با کشورهای دیگر کجای این هدف‌گذاری 10 ساله قرار داشت؟

صفوی: این موضوع همیشه در اولویت‌های فيلم انيميشن حوزه هنري بوده است. نخستین تولید مشترک حوزه هنری انیمیشن «پارازیت» بود که تولید مشترک مرکز انیمیشن حوزه هنری، تلویزیون ملی سوئیس و مدرسه‌ عالی انیمیشن سوئیس بود که تجربه‌ خوبی نیز به حساب می‌آید و بدون کمترین مشکل به سرانجام رسید. تجربه تولید مشترک در «پارازیت» در نهایت به سریال «دهکده شادی» که تولید مشترک ایران و یک شرکت خارجی انیمیشن‌سازی است، رسید.

پس از طی کردن مراحل مختلف کار در تولید مشترک «پارازیت» به درستی دریافتیم چگونه می‌توان با طرف‌های بین‌المللی به گفتگو نشست. در حقیقت ما هم‌اکنون توانسته‌ایم با زبان بین‌المللی و مبتنی بر فهم مشترک در عرصه‌های جهانی حوزه‌ انیمیشن با دیگران سخن بگوییم.

* این مسیر که شما از آن نام می‌برید چگونه است؟

صفوی: از ابتدایی‌‌ترین آغاز یک کار یعنی بستن قرارداد مثال می زنم. در ایران وقتی می خواهیم قرارداد ببندیم در پنج صفحه همه چیز را خلاصه می کنیم، اما در یک قرارداد تولید مشترک در عرصه بین المللی بیش از 300 صفحه قرارداد طرفین داریم و همه موارد حقوقی از کپی رایت گرفته تا جزئی‌ترین مسائل کار لحاظ می شود. همچنین تولید انیمیشن به صورت مشترک به معنای گره خوردن و گفتمان دو فرهنگ متفاوت است که این وجه از تولید مشترک برای من بسیار اهمیت دارد.

* البته تجربه تولید مشترک در فیلم کوتاه «پارازیت» با یک سریال خیلی متفاوت است.

صفوی: تولید فیلم کوتاه «پارازیت» دستاوردهای خوبی برای گروه به همراه داشت و جوایز مختلفی را برای ما به دست آورد، اما واقعیت این است که تولید فیلم کوتاه زمین تا آسمان با تولید سریال فرق دارد و تفاوت عمده در تحویل پروژه است.

وقتی فیلم کوتاه انیمیشن تولید می‌کنیم در نهایت 8 ماه درگیر هستیم تا یک فیلم 10 دقیقه ای تحویل دهیم اما در تولید سریال تلویزیونی «دهکده شادی» 400 دقیقه تولید محتوا داریم و در عین حال آدم‌های مختلف با فرهنگ های متفاوت در کنار هم کار می کنند و مدام در حال رد و بدل کردن اطلاعات فرهنگی خود به واسطه همین تولید مشترک هستند.

* تولید «دهکده شادی» چه مدت طول کشید؟

صفوی: مقدمات تولید این سریال طولانی شد و ابعاد مختلف کار مورد بررسی قرار گرفت و در قرارداد بنا را بر این گذاشتیم که تولید را ما انجام دهیم و تبلیغات و بازاریابی را به طرف دیگر بسپریم، البته به دلیل حساسیت مساله‌ موسیقی در انیمیشن بدون کلام، ترجیح دادیم موسیقی این مجموعه توسط یک هنرمند بین‌المللی و خارج از فضای موجود ساخته شود.

* موسیقی ایرانی قابلیت اجرا روی این سریال را نداشت؟

صفوی: قطعا داشت، اما خواست طرف قرارداد خارجی «دهکده شادی» این بود که موسیقی را خودش بسازد و می‌گفت موسیقی را باید یک چهره جهانی بسازد و این امر می‌تواند برای بازاریابی بین‌المللی مثبت باشد و نامی آشنا برای مخاطب جهانی را هم به تیتراژ اثر اضافه کند.

اگر بخواهم مروری بر روند تولید این سریال داشته باشم باید بگویم که کلید ساخت این پروژه از 2 سال پیش زده شد و در حال حاضر هم به قسمت 55 رسیده و در مرحله صدا گذاری است. بنابراین با قطعیت می توان گفت که نخستین سریال انیمیشن تولید مشترک ایران با کشور دیگر است.

این شکل از تولید، قدم بعدی‌‌ای بود که باید برای رشد صنعت انیمیشن برمی‌داشتیم و خوشبختانه این قدم برداشته شد. این اتفاق می‌تواند تاثیری به اندازه‌ موفقیت «شکرستان» داشته باشد و همانطور که «شکرستان» توانست استانداردهای موفقیت انیمیشن در کشورمان را جا به جا کند، راه‌اندازی خط تولید مشترک نیز می‌تواند استانداردهای ساخت انیمیشن در کشورمان را به شکل جدی تغییر دهد.

* تولید محتوای این سریال انیمشین از سوی طرف قرارداد ایرانی اتفاق افتاده که جای قدردانی دارد. درباره این بخش کار هم صحبت کنیم.

- شیخ الاسلامی: درباره تاثیر انیمیشن و ارائه تصویر عمومی از فرهنگ ایرانی، بحث کمی جدی تر از یک همکاری و تولید مشترک بین کشورهای مختلف است. جوامع مختلف سرمایه‌گذاری و هزینه می کنند تا فضای فرهنگی را مدیریت کنند.

وقتی راه‌هایی چون تولید انیمیشن برای تهیه‌کننده های حرفه ای باز می شود نوع نگاه در ارائه اثر متفاوت می شود و پای مدیریت فرهنگی در عرصه بین‌الملل که تا کنون تجربه نشده است، در میان است. تا امروز تلاش ما برای نشان دادن چهره متفاوت از فرهنگ ایرانی به صورت ارائه پیام مستقیم و عینی بوده و اغلب تهیه‌کننده ها و فیلمنامه نویسان برای اینکه بتوانند چهره فرهنگی درستی ارائه کنند سعی داشته اند المان های ایرانی را وارد کار کنند.

* آنچه گفتید درباره صنعت انیمیشن نبود.

شیخ الاسلامی: منظورم رویکرد کلی در سیاستگذاری فرهنگی است.

اما باید بدانیم تاثیری که انیمیشن می‌تواند بر اذهان عمومی جهان بگذارد قابل مقایسه با هیچ صنعت فرهنگی دیگری نیست و با توجه به قشر مخاطبانی که دارد می‌توان صنعت انیمیشن را استراتژیک‌ترین بخش فرهنگ دانست؛ چراکه می‌تواند سازنده‌ رویای مشترک جمعی یک قوم یا فرهنگ باشد. همه این مسایل باعث شد که ما به دنبال احیای این ظرفیت در تولید انیمیشن وطنی باشیم.

*مخاطب سریال «دهکده شادی» عموما از چه گروه سنی هستند؟

صفوی: مخاطبان این سریال از سنین خردسالی و پیش دبستانی آغاز می شود و تا آغاز نوجوانی مخاطب دارد. در واقع سنین بین 5 تا 9 سالگی را نیز در برمی گیرد.

* آقای شیخ‌الاسلامی نقدی مختصر بر ارائه پیام به شکل مستقیم و عینی داشتند. این آسیب در سریال «دهکده شادی» وجود ندارد؟

صفوی: سعی کردیم کار را درست طراحی کنیم تا آنچه به مخاطب ارائه می شود تنها یکسری نماد ایرانی و یا تصویری نباشد بلکه نوع نگاه و جان فرهنگ ایران از طریق این انیمیشن منتقل شود.

ما با خود گفتیم به جای اینکه فرهنگمان را پلاکارد کنیم و در مجامع جهانی به نمایش بگذاریم، می توانیم محتوای این فرهنگ را از طریق انیمیشن در عرصه های بین المللی برای مخاطب به نمایش بگذاریم.

شیخ الاسلامی: تاثیر جهانی شدن صنعت انیمیشن در ایران در میان‌مدت و بلندمدت به مراتب عمیق تر و ماندگارتر از تاثیر صنایع مشابه مثل سینما و ادبیات و حوزه هایی از این دست است. در انیمیشن ما شخصیت‌هایی داریم که دوران کودکی و رویاهای کودکان چندین نسل را ساخته‌اند و تقریباً در دیگر هنرهای بصری، هیچ نمونه‌ای نمی‌تواند با میزان تاثیر و ماندگاری انیمیشن مقایسه شود. البته به شرطی که از این ظرفیت به درستی استفاده شود.

صفوی: به هر حال صنعت انیمیشن در ایران جوان هست و این جوانی در بخش سریال سازی بیشتر دیده می شود. این است که باید چشم به آینده داشت و در انتظار بلوغ و پختگی این صنعت در کشور نشست.

*با توجه به اینکه محتوای این سریال انیمیشن متعلق به ایران است تا چه اندازه صادر کردن فرهنگ ایرانی - اسلامی را در نگارش فیلمنامه «دهکده شادی» درنظر داشتید؟

صفوی: زمانی که قرار است یک انیمیشن ساخته شود از همان ابتدا به طور ناخودآگاه بازار در نظر گرفته می شود بنابراین تهیه کننده بر چیستی تولید واقف است. مثلا زمانی که «شکرستان» را می ساختم می دانستم که یک سریال محلی است و در عین حال می دانستم برای تلویزیون ایران ساخته می شود.

شیخ‌الاسلامی: البته بعدها دایره مخاطبان «شکرستان» گسترده تر شد و طیف وسیع‌تری این سریال انیمیشن را دیدند و پسندیدند.

صفوی: زمانی که بازار بزرگتر و مخاطب بیشتری در نظر گرفته می شود، استفاده کردن از نشانه ها و المانها به مراتب پیچیده تر می شوند. اگر سنین بالاتر از هدف‌گذاری مخاطب ما در سریال «شکرستان» به این مجموعه جذب شدند به دلیل قدرت بالای هنرمندان دست‌اندرکار این سریال در جذب مخاطبان بود.

* بازگردیم به بحث تولید مشترک انیمیشن با دیگر کشورها. اشاره ای به تفاوت عقد قرارداد در پروژه‌هایی در این سطح داشتید ولی درباره دیگر پیچیدگی‌ها و تفاوت‌های کار در این عرصه هم حرف بسیار است. مساله تفاوت مخاطب و سلیقه و زبان مشترک هم هست.

صفوی: مساله‌ تولید مشترک، حقیقتاً پیچیده‌تر از آن است که بتوان به این پرسش پاسخی کوتاه داد. متاسفانه می‌بینیم که گاهی هویت ایرانی در یک اثر به مولفه‌هایی مثل طراحی لباس یا حضور اشکال و نگاره‌های ایرانی فروکاهیده می‌شود. برای مثال فیلم «آسمان پناهنده»، اثر برتولوچی از سکانس نخست تا فصل پایانی پر از نشانه‌های اسلامی است، این فیلم با نوای اذان آغاز می‌شود و با نمایی از یک مسجد به پایان می‌رسد، اما هیچگاه نمی‌توان این اثر را که درونمایه‌ای غربی و مرتبط با انزوا و بحران روابط انسانی در تمدن‌های غربی دارد، اثری اسلامی دانست. این شکل ظاهرگرایانه و قشری از انتقال محتوای فرهنگی از طریق آثار هنری، می‌تواند بیشترین آسیب را در حوزه‌ سیاستگذاری فرهنگی به دنبال داشته باشد.

* استفاده از نشانه ها که فی نفسه ایرادی ندارد.

صفوی: بله، اما به شرط اینکه هدف‌دار و ذیل یک سیاستگذاری مدون مورد استفاده قرار گیرد. به اعتقاد من نمی توان با بخشنامه کردن و طرح المان های خاص سینمای ملی ساخت. مثلا نمی‌توان گفت سینمای ملی پنج آیتم دارد که باید آنها را در فیلم های ایرانی به کار برد تا فیلم ملی به شمار آید. مثلا نمی توان به صرف اینکه در فیلم از یک حیاط قدیمی استفاده شده و یا یک حوض پر آب با ماهی های قرمز در آن دیده می شود، گفت که سینمای ملی است.

شاید این مساله ناشی از نگاه کمّی و مهندسانه‌ استراتژیست های فرهنگی در کشور باشد، در حالی که اساساً نمی‌توان مسایل و مفاهیم ذیل هنر و علوم انسانی را کمّی نگریست. همانطور که آقای شیخ‌الاسلامی هم اشاره کردند، اتمسفر موجود در یک اثر هنری را نمی‌توان به سادگی روی نمودار آورد. نگاه تفهمی به مساله‌ هنر، و فهم صحیح روابط میان اثر و مخاطب تنها راهی است که می‌تواند به نتیجه‌ مطلوب منجر شود.

* با توجه به حساسیت‌های شما، در نهایت سریال «دهکده شادی» چگونه به جهان می‌گوید که یک اثر برگرفته از فرهنگ ایرانی - اسلامی است؟

صفوی: در «دهکده شادی» ما با یک نگاه کلی مخاطب را جهانی و با ملیت های مختلف در نظر گرفتیم. ما حتی مساله سن مخاطب و جهانی که تجربه کرده است هم مدنظر داشتیم یعنی وقتی یک دهه پنجاهی یا دهه شصتی تلویزیون نگاه می کند با یک دهه هفتادی متفاوت است. نوع تفکرات یک دهه هفتادی، نوع نگاهش، ته مانده ذهنی اش و پیش فرض هایی که دارد با نسلهای پیشین متفاوت است. حال پرسش این است که چگونه می‌توان به فصل مشترکی میان فرهنگ ایرانی در این معنای عام و زبان بین‌المللی فرهنگ دست یافت؟

نمی‌شود ادعا کرد که این مسیر را در «دهکده‌ شادی» به صورت کامل پیموده‌ایم، اما می‌توانیم خوشحال باشیم که در این راه چند قدمی پیش رفته‌ایم.

* پر واضح است که نگاه افراد بسته به شرایط و دوره زمانی که در آن زندگی می کنند متفاوت از یکدیگر است، اما منظور از اینکه مخاطب را جهانی در نظر گرفته اید چیست؟

صفوی: باید ارزیابی کرد که چگونه می توان توجه افراد در نقاط مختلف دنیا را به محصول تولید شده جلب کرد. باید بررسی کرد که چگونه می توان شرایطی فراهم کرد تا آنها همرنگ ما شوند و فرهنگ ما را ببینند. بنابراین دنبال راهی گشتیم تا یک محصول صرفا پلاکاردی و شعاری تولید نکنیم. شعار، می‌تواند جان و هسته‌ اصلی یک اثر باشد، به شرطی که به لحاظ مفهومی در جغرافیای یک اثر هنری به درستی مکان‌یابی شده باشد. شعار در آثار هنری، به ویژه آثار هنری مربوط به کودک و نوجوان، دقیقاً باید در مرکز جغرافیای اثر قرار گیرد، اما گاهی ما در کشورمان شعار را در لبه‌های اثر مکان‌یابی می‌کنیم ، شاید این امر در ظاهر برخی از سیاستگذاران یا سیاستمداران فرهنگی را راضی کند، اما به یقین باعث ایجاد اختلال در ارتباط با مخاطب جهانی خواهد بود.

ما در «دهکده‌ شادی» تلاش کردیم نشاط به سبک ایرانی را در مرکز جغرافیای مفهومی اثر خود، مکان‌یابی کنیم و امیدواریم نمره‌ قبولی را از مخاطب جهانی این اثر، دریافت کنیم.

شیخ الاسلامی: به نظر من برای معرفی هر فرهنگی باید به جای استفاده از نمادها و المانهایی که برای معرفی دارند، نگاه که آن قوم و ملت به مقوله زندگی و استانداردهای آن منتقل شود.

به اعتقاد من جان هر فرهنگی دو چیز است؛ یک نگاهی که به خود تاریخ دارد و دیگری نگاهی است که به انسان دارد. در دنیای انیمیشن، فارغ از تمام محدودیت‌های معمول در سینما می‌توان این دو نکته‌ اصلی را به مخاطب منتقل کرد. تاریخ و انسان در دنیای انیمیشن می‌توانند به تمامی و به زبان کودکان بازافکنی و بازتعریف شوند و همین می‌تواند راز و راه جهانی شدن آثار انیمیشن کشورمان باشد.

صفوی: در «دهکده شادی» باید اثری می ساختیم که مخاطب آن را پس نزند و احساس نکند که یک اثر عجیب و غریب و نامفهوم می بیند و در عین حال روحیه اخلاقی و فرهنگی خودمان را در آن دهکده جاری و ساری کنیم.

تصویری که من پس از دیدن کل مجموعه داشتم، این بود که یک بیننده وقتی «دهکده شادی» را می‌بیند، می فهمد که نظام مسلط به این دهکده، متفاوت از فرهنگی است که تا کنون دیده است. در واقع این هدفی است که از همکاری کردن با شرکت‌های بین المللی داریم.

*چندی پیش در جشن خانه‌ سینما، محصول دیگری با تهیه‌کنندگی شما نیز، با عنوان «تمام زمستان‌هایی که ندیده‌ام» به کارگردانی امید خوش‌نظر از سوی داوران مورد تجلیل قرار گرفت.

صفوی: بله، از هفت جایزه‌ موجود پنج جایزه را دریافت کرد.

شیخ الاسلامی: حتی بیشتر از تجلیل...

* کمی در مورد این اثر توضیح می‌دهید؟

صفوی: همانطور که پیش از این نیز گفتم، صنعت انیمیشن در کشور ما صنعت جوانی است پس باید هرچه بیشتر و پویاتر به سمت تجربه‌های نو در این حوزه برویم. در انیمیشن «تمام زمستانهایی که ندیده‌ام»، تلاش کردیم در قالب یک فیلم کوتاه به استانداردهای تولید صنعتی انیمیشن با رعایت بالاترین استانداردهای جهانی صنعت انیمیشن نزدیک شویم. نتیجه‌ کار، به گواه سخن منتقدان و ناظران فاصله‌ قابل توجهی با متوسط ساخته‌های وطنی دارد و با کیفیت بالای کارگردانی، طراحی و انیمیت تولید شده است. درونمایه‌ اثر نیز درباره‌ جنگ و دفاع مقدس و پیامدهای آن است که با توجه به بار بالای دراماتیک و ظرفیت‌های فوق‌العاده‌ این رخداد، خوشبختانه توانستیم این تجربه‌ جدید را نیز به فرجام برسانیم.

شیخ‌الاسلامی: وقتی از پیوند میان اقتصاد و فرهنگ سخن می‌گوییم، باید متوجه باشیم که در حوزه‌ فرهنگ نیز نیازمند محصولاتی هستیم که بتوان به لحاظ اقتصادی روی آنها سرمایه‌گذاری کرد و در واقع فعالان اقتصادی و فرآیندهای موجود در نظام اقتصادی بتوانند به آن اعتنا کنند، به نظر می‌رسد انیمیشن «تمام زمستان‌هایی که ندیده‌ام» با آن کیفیت و شرایط، مهمترین محصولی است که می‌تواند نظام اقتصادی را قانع کند که باید و می‌توان در صنعت فرهنگ سرمایه‌گذاری کرد.

* حرف آخر....

صفوی: می‌خواهم بار دیگر یادآوری کنم که حوزه‌ فرهنگ، حوزه‌ای است پر از تجربه‌های جدید و ناشناخته، ظرفیت‌های محقق نشده و راه‌های نرفته. ما به شدت به دنبال باز کردن این راه‌ها و فتح افق های جدید هستیم. شاید هیچ فرصتی بهتر از سال «اقتصاد و فرهنگ» برای تحقق این اهداف وجود نداشته باشد. قصد دارم در این فرصت از تمام فعالان فرهنگی، و عاملان اقتصادی دعوت کنم این فرصت را به رسمیت بشناسند و از آن تا حد ممکن استفاده کنند. تجربه‌های ما در صنعت انیمیشن نشان می‌دهد که این راه رفتنی است و می‌توانیم گره‌هایی جدی در این فضا را باز کنیم.