درست مثل چند روز پیش در بخش‌هایی از استان‌های اصفهان، زنجان، البرز، تهران و خراسان. آن‌طور که جعفر میعادفر، رئیس سازمان اورژانس گفته است فقط در حوادث جوی پنجشنبه گذشته، 18خرداد، 53نفر مصدوم و 6 نفر از هموطنان فوت کرده‌اند. در سیلاب خراسان شمالی محور بجنورد- گلستان نیز چهار نفر از هموطنان جانشان را از دست داده‌اند.

 این در حالی است که گزارش آماری سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور نشان می‌دهد ایران چهارمین کشور سیل‌خیز دنیاست به‌گونه‌ای که طی ۱۰ سال اخیر بیش از هزار و ۶۰۰ سیل در آن رخ داده که هر کدام از آن‌ها میانگین 40 میلیارد تومان خسارت اقتصادی بر جای گذاشته است که جمع آن حدود 64هزار میلیارد تومان می‌شود.

به عقیده کارشناسان یکی از راه‌هایی که می‌تواند تهدید سیل را به فرصتی برای مقابله با کم‌آبی و خشکسالی تبدیل کند، عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری است. اما با این‌حال لایحه اجرای گسترده عملیات آبخیزداری در نقاط بحرانی سیلاب‌خیز کشور هنوز در هیئت دولت خاک می‌خورد، این درحالی است که رئیس‌جمهور کشورمان پس از سیل‌های مرداد سال گذشته، دو هفته مهلت برای تصویب آن تعیین کرده بود.

از چند روز پیش سازمان هواشناسی بارها نسبت به فعالیت سامانه بارشی و بالا آمدن آب رودخانه، آب‌گرفتگی معابر عمومی و سیلابی شدن مسیل‌ها  در استان‌های یادشده هشدار قرمز داده بود، اما این هشدارها از سوی بخشی از جامعه مورد توجه قرار نگرفت. این‌ها تنها نمونه‌هایی است که نشان می‌دهد برای پیشگیری و مدیریت سیلاب در کشور آمادگی لازم را نداریم.

محمد فرامرز، مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور به قدس می‌گوید: اینکه چرا این همه مشکل سیلاب‌ها را داریم باید گفت این موضوع ریشه در عامل طبیعی و انسانی دارد. عامل طبیعی آن به رخدادهای طبیعی مانند شدت بارش‌ها و دوره‌های مختلف بازگشت آن‌ها، تغییرات آب‌وهوایی و... برمی‌گردد.

وی سپس به عامل انسانی یا انسان‌ساز سیلاب‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: نقش این عامل در سیلاب‌هایی که در کشور اتفاق می‌افتند و خسارت‌هایی به‌دنبال دارند بیش از عامل طبیعی است.  

تصرف و تجاوز حریم رودخانه‌ها، تغییر کاربری اراضی، تخریب سرزمین و چرای بی‌رویه دام مهم‌ترین عوامل انسان‌ساز سیلاب‌ها و تشدید خسارت‌های ناشی از آن‌ها در کشور است به‌گونه‌ای که وقتی وارد حریم و بستر رودخانه‌ها می‌شویم و آن‌ها را تغییر کاربری می‌دهیم و تبدیل به جاده و خانه می‌کنیم و... موجب افزایش خسارت ناشی از سیل می‌شویم.

فرامرز با اشاره به اینکه بررسی عکس‌های هوایی از سرزمین ایران نشان می‌دهد توسعه شهرها در حریم و بستر شهرها بسیار بالاست، می‌گوید: مثلاً  تهران، پایتخت کشور 16 رودخانه یا زیر حوضه آبخیز دارد که از دامنه جنوبی البرز سرچشمه می‌گیرند که بیشتر آن‌ها در پایین‌دست محصور شده‌اند و دیگر آن‌ها را نمی‌بینیم، چون به خیابان، هتل، ساختمان و... تبدیل شده‌اند. بنابراین در چنین وضعیتی اگر سیلابی که مثلاً در 70 سال پیش می‌آمد الان بیاید خسارتی که از نظر جانی و مالی خواهد داشت بسیار سنگین‌تر خواهد بود، زیرا حریم و بستر رودخانه‌ها تغییر کاربری یافته‌اند و سیل هر چیزی که جلویش باشد را با خود خواهد برد. 

وی سپس به بحث آبخیزداری و نقش آن در سیلاب‌ها می‌پردازد و می‌گوید: موضوع آبخیزداری، مدیریت رواناب‌هاست نه کنترل سیلاب‌ها، اما ارزیابی‌های تحقیقاتی نشان می‌دهند در بیشتر مناطقی که عملیات آبخیزداری را اجرایی کرده‌ایم این موضوع در مهار سیلاب و کاهش آسیب‌های آن مؤثر بوده است. بنابراین هدفمان از عملیات آبخیزداری این نیست که مانع سیل در کشور شویم، چراکه وقوع سیلاب در کشور اجتناب‌ناپذیر است، بلکه هدف آن اثربخشی در این موضوع است. بنابراین می‌توان گفت آبخیزداری همه چیز نیست. یعنی اگر آبخیزداری در تمام کشور هم انجام شود ولی همچنان عامل دخالت انسانی در سیلاب‌ها وجود داشته باشد مثلاً حریم و بستر رودخانه‌ها به‌درستی مدیریت و حفظ نشوند، باز هم خسارت‌های وقوع سیلاب سنگین خواهد بود.

فرامرز درخصوص آخرین وضعیت لایحه اجرای گسترده آبخیزداری در نقاط بحرانی و سیلاب‌خیز کشور هم می‌گوید: حدود یک سال پیش سازمان منابع طبیعی این لایحه را تدوین و به هیئت دولت تقدیم کرد، اما گویا دولت نظرهایی روی آن دارد، بنابراین هنوز نهایی نشده تا به تصویب برسد.

 وی در پاسخ به اینکه برای آبخیزداری نقاط بحرانی و سیلاب‌خیز کشور چه میزان بودجه نیاز است؟ می‌گوید: در حال حاضر کار مطالعه آبخیزداری 19میلیون هکتار از اراضی کشور انجام شده و آماده اجرای عملیات آبخیزداری است که برای این منظور نیازمند حدود 900هزار میلیارد تومان بودجه هستیم. امسال هنوز بودجه‌ای در این زمینه به سازمان ابلاغ نشده، اما سال  گذشته برای آبخیزداری هزارو530 میلیارد تومان از محل تملک دارایی و سرمایه‌ای و 2هزارو360 میلیارد تومان هم تهاتر نفت داشتیم که تخصیص این میزان بودجه برای اجرای برنامه یاد شده با آن چیزی که نیاز است فاصله بسیار زیادی دارد.

توجه به هشدارهای هواشناسی باید به فرهنگ تبدیل شود

صادق ضیائیان، رئیس سابق سازمان هواشناسی هم به قدس می‌گوید: سیلاب و خسارت‌های ناشی از آن دو بُعد دارد؛ نخست  اینکه گاهی حجم و شدت بارندگی به حدی است که واقعاً نمی‌شود جلو سیلاب را گرفت. فرض کنید کانال‌ها و زیرساخت‌های یک شهر برای شدت باران 10 میلیمتری  فراهم شده، اما اگر بارش 50 میلیمتری برای یک زمان کوتاهی ببارد دیگر نمی‌توان کاری کرد، پس وقوع سیلاب در چنین وضعیتی حتمی است. 

از سوی دیگر، نمی‌توان زیرساخت‌های شهر را برای بارش‌های خیلی سنگین طراحی کرد، چون هزینه زیرساخت‌ها را خیلی بالا می‌برد. به همین دلیل گاهی می‌بینیم پاریس، پایتخت فرانسه هم سیلابی می‌شود.

وی ادامه می‌دهد: بُعد دیگر قضیه که مربوط به میزان خسارت ناشی از سیلاب می‌شود قابل پیشگیری است. البته بخشی از خسارت‌های وارده ناشی از سیلاب اجتناب‌ناپذیراست، چون این‌ها پدیده‌های حدی جوی هستند که به ندرت شکل می‌گیرند و حتی اگر در کشورهای پیشرفته هم اتفاق بیفتد خسارت‌هایی را به دنبال دارد. با وجود این، توجه مردم به هشدارهای جوی سازمان هواشناسی و میزان آمادگی دستگاه‌های اجرایی برای مقابله با سیلاب در کاهش خسارت‌ها به‌ویژه از نظر جانی بسیار تأثیرگذار است.

ضیائیان عملکرد دستگاه‌های اجرایی را در سیلاب‌های اخیر خوب توصیف می‌کند و می‌گوید: با توجه به حجم و گستردگی بارش‌های اخیر، دستگاه‌های مسئول در دو سه مورد واقعاً خوب عمل کردند. مثلاً در استان تهران و شهرستان فیروزکوه اگر تدابیر لازم از سوی دستگاه‌های اجرایی پیش‌بینی نشده بود به طور قطع خسارت‌های مالی وارده بسیار بیشتر از این بود که اتفاق افتاد. یا مدیریت بحران خراسان شمالی و دیگر دستگاه‌های اجرایی این استان واقعاً پای کار آمدند و نهایت تلاششان را برای مهار سیلاب و کاهش خسارت‌های احتمالی انجام دادند. اما نکته اینجاست که توجه به هشدارهای هواشناسی باید در کشور به فرهنگ تبدیل شود. یعنی وقتی هشدار جوی داده می‌شود افراد باید تمام تلاش خود را انجام دهند تا کمترین آسیب را ببینند، اما مردم ما کمی بی‌پروا هستند. مشکل اینجاست که وقتی سازمان هواشناسی هشدار جوی و وقوع سیلاب را در یک منطقه می‌دهد بعضی از افراد باور ندارند که به احتمال زیاد این اتفاق می‌افتد. یعنی شاید هم این اتفاق نیفتد چون پیش‌بینی‌های هواشناسی با احتمال همراه است.

وی می افزاید: هشدارهای جوی شبیه آیین‌نامه راهنمایی و رانندگی است؛ همه می‌دانیم که مثلاً نباید از چراغ قرمز عبور کنیم و یا در خطوط ممتد سبقت نگیریم، اما برخی از رانندگان چنین کارهایی می‌کنند که شاید تا 10 بار هم اتفاقی پیش نیاید، ولی بی‌تردید برای بار یازدهم تصادف می‌کنند و دچار مشکل می‌شوند. درخصوص هشدارهای جوی هم وضعیت این گونه است. برای مثال وقتی سازمان هواشناسی نسبت به وقوع سیلاب هشدار می‌دهد و از مردم می‌خواهد به کوهستان‌ها، دامنه کوه‌ها، حریم و بستر رودخانه‌ها نروند و جان و مال خود را به خطر نیندازند، شاید اصلاً این اتفاق نیفتد، اما عقل سلیم حکم می‌کند احتیاط کنیم چون احتمال تحقق پیش‌بینی هواشناسی بیش از تحقق نیافتن آن است.