در واقع، به زعم این کارشناسان، امروز هم با توجه به سوابقی که از قیمت نفت طبق نمودار زیر وجود دارد، قیمت هر بشکه نفت باید دست کم در دامنه قیمتی ۱۲۰ تا ۱۵۰ دلار قرار گیرد. فارغ از صحت و سقم این برآورد، سوال این است که افزایش قیمت نفت به نفع اقتصاد ایران است یا به ضرر آن؟ در این یادداشت، تبعات مثبت و برخی نگرانی های ناشی از افزایش قیمت نفت بررسی می شود.

 نکته اول که در واقع جنبه های مثبت افزایش قیمت نفت برای کشور ایران است این است که افزایش قیمت نفت برای ما به عنوان یک کشور دارنده ذخایر عظیم نفت و گاز (چهارمین دارنده ذخایر نفت و دومین دارنده ذخایر گازی جهان) یک موهبت است. افزایش قیمت نفت باعث می ‌شود که از یک سو توان ارزی ما بالا برود و از سوی دیگر چون مجموع ذخایر نفت و گاز ما بالاست، ارزش مجموع دارایی های بالقوه ما هم افزایش پیدا ‌کند. در واقع، با افزایش قیمت نفت، منابع ارزی و ثروت بالفعل و بالقوه ما توامان افزایش می یابد. افزایش مجموع ثروت و دارایی کشور هم از نگاه داخلی و هم در عرصه بین المللی حایز اهمیت است. از نگاه داخلی، این ذخایر و منابع ارزی، امکان مدیریت بهتر اقتصاد را افزایش داده و کمک شایان توجهی برای رفع نوسانات شدید اقتصادی است. در عرصه بین المللی نیز، ضمن افزایش اعتبار بین المللی کشور و کاهش ریسک آن در دنیا، افزایش قیمت نفت، سرمایه‌گذاری در بالادست نفت وگاز را هم جذاب­تر می­کند. در نتیجه این آثار مثبت اقتصادی، توان چانه زنی ایران در عرصه بین الملل افزایش یافته و تحریم ایران برای تحریم کنندگان پرهزینه تر خواهد شد بطوری که می تواند مقدمه شکست کامل تحریم‌های ایران بخصوص تحریم های عرصه‌ی بالادست نفت و گاز باشد. بنابراین، مهمترین اثر افزایش قیمت نفت، این است که علاوه بر آثار مثبت اقتصادی داخلی و بین  المللی، می تواند منشأ اثر مثبت در عرصه سیاست بین المللی برای ایران نیز باشد.

نکته دوم در واقع، نگرانی هایی است که با افزایش قیمت نفت بوجود می آید. اولین نگرانی این است که با افزایش قیمت نفت، قیمت فراورده‌های نفتی و محصولات ساخته شده از آنها، هزینه های حمل و نقل بین المللی مثل هزینه حمل با کشتی، کامیون و حتی ریل و مانند آن افزایش می یابد. در نتیجه افزایش این هزینه ها، قیمت کالاهای وارداتی افزایش می یابند که می تواند محرک تورم داخلی (ناشی از فشار هزینه) باشند. توضیح بیشتر این که، بخشی از کالاهای وارداتی به کشور، محصولات و فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی هستند که با افزایش قیمت نفت، قیمت این اقلام در داخل، حتی با فرض ثبات نرخ ارز و حقوق ورودی، هم افزایش خواهد یافت. این تغییرات قیمتی وقتی اهمیت بیشتری می یابند که بدانیم بالای ۸۵ درصد واردات کشور، مواد اولیه، سرمایه ای و واسطه ای هستند که عمده آنها انرژی بر هستند و قیمت آنها رابطه مستقیمی با قیمت نفت دارد. این تغییرات قیمت وارد چرخه تولید شده و از طریق تغییر در شاخص قیمت تولید کننده نهایتا با قدرت بیشتری در شاخص قیمت مصرف کننده بروز خواهند کرد. علاوه بر این، چون فراورده‌های نفتی و پتروشیمی در بازار داخلی (بورس کالا) نیز با قیمت های جهانی معادل سازی می شود، عملا قیمت فرآورده های نفتی و پتروشیمی در بازار داخلی افزایش یافته و از این طریق نیز تورم تحریک می شود.

علاوه بر مورد فوق، تجربه نشان داده وقتی قیمت جهانی نفت بالا می رود، تلاش برای جایگزینی سایر سوخت ها به جای نفت افزایش می یابد. از آنجاکه امکان افزایش تولید سوخت های غیرفسیلی (باد، نور خورشید، زمین گرمایی، رودخانه و ..) در کوتاه مدت وجود ندارد، بهره برداری از محصولات کشاورزی و دامی برای جایگزینی با نفت و فرآورده های نفتی جذاب تر خواهد شد. این محصولات تحت عنوان سوخت زیستی یا بیوفیول (Biofuel) مطرح هستند که شامل روغن های گیاهی و حیوانی و مانند آن می شوند. این مواد، نقش مهمی در سبد غذایی مصرف کنندگان دارند و انتقال بخشی از آنها به سایر مصارف، قیمت آنها را در سطح بین الملل افزایش خواهد داد. از آنجاکه ایران واردکننده روغن و دانه های روغنی است، این موضوع در قالب افزایش قیمت در سبد مصرف کننده و از طریق قیمت خوراک دام در سبد تولیدکننده ظاهر خواهد شد. لذا از این محل هم کشور از تورم متاثر خواهد شد.

علاوه بر این، افزایش قیمت نفت، حجم دارایی های ارزی دولت و صندوق توسعه ملی را نیز افزایش می دهد که در صورت تبدیل آنها به ریال، پایه پولی بانک مرکزی و نقدینگی نیز افزایش خواهد یافت و این خود محرک تورم بیشتری خواهد شد.

از سوی دیگر، با افزایش قیمت نفت و فرآورده های نفتی، برخی مدعی خواهند شد که فاصله بین قیمت سوخت در داخل کشور با قیمت کشورهای همسایه افزایش یافته و لذا به زعم آنها یارانه پنهان افزایش شدید خواهد یافت و این کار انگیزه افزایش قیمت سوخت در داخل را افزایش خواهد داد که در نتیجه آن، تورم هم تشدید خواهد شد.  

البته در کنار نقاط مثبت و منفی فوق، نکات دیگری هم وجود دارند که از اهمیت بالایی برخوردار نیستند. به عنوان مثال، افزایش قیمت محصولات وارداتی، در صورتی که نرخ ارز و حقوق ورودی کاهش نیابند و میزان واردات نیز کم نشود، باعث افزایش درآمدهای گمرکی می شود که می تواند به کاهش کسری بودجه کمک کند. یا این که با افزایش قیمت نفت در دنیا، کشورها برای کنترل تورم، نرخ بهره را افزایش می دهند که زمینه رکود در عرصه جهانی را فراهم می کند و تبعات خودش را دارد. به نظر می رسد این تبعات که مبتنی بر شروط زیادی هم هستند، چندان قابل توجه نباشند.

جمع بندی

ایران یکی از بزرگترین دارندگان ذخایر انرژی دنیا است. لذا انتظار بر این است که افزایش قیمت نفت، ثروت بالقوه و بالفعل و رفاه مردم ایران را افزایش دهد ولی چون در برخی مواد اولیه و صنعتی و حتی مواد غذایی وابستگی به خارج وجود دارد و هم چنین برای تأمین منابع بودجه نیازمند تبدیل ارزهای نفتی به ریال هستیم، اقتصاد کشور از تورم جهانی نیز متأثر خواهد شد. شدت تأثیرپذیری از تورم جهانی بستگی به تدابیر سیاستگذار دارد. سیاست گذار می تواند با تدابیر خاص و هوشمندانه، فرصت افزایش قیمت نفت را تبدیل به نعمت بزرگی برای کشور کند یا این که با بی تدبیری آن را به نقمت تبدیل نماید. نگاه و عملکرد سیاست گذار در سال «مهار تورم و رونق تولید» بسیار تعیین کننده است و لازم است تلاش کند تا هزینه های این افزایش قیمت که عمدتا در قالب تورم بروز می کند را کاهش داده و با استفاده بهینه تر از منابع ارزی و انرژی گران به عنوان عامل تولید، حرکت موثری به سمت تکمیل زنجیره های پایین دست نفت و گاز و کاهش خام فروشی (با توجه به منابع ارزی بیشتری که نصیب دولت از فروش نفت می شود)، داشته باشد.

نمودار ۱: اوج های قیمت نفت طی چهاردهه گذشته (۲۰۲۳-۱۹۸۰) (دلار/بشکه)

منبع: https://www.statista.com/statistics/۳۲۶۰۱۷/weekly-crude-oil-prices