وسوسه سفر به گذشته به اندازه شوق خبر از آینده قوی است. اگر زندگی یک آرشیو تصویری داشت، معلوم نیست هر کدام از ما در روز چند بار دلمان می‌خواست دکمه برگشت را بزنیم تا به نخستین‌ها بازگردیم. اگر از من بپرسید، آدمیزاد در اختراع بعضی از صنعت‌ها و ابداع برخی هنرها خیلی دیر دست جنبانده و تنبلی کرده است. نمونه‌اش همین هنر عکاسی که خط و ربطش را حداقل در کشور خودمان نمی‌توانیم بیشتر از صد و اندی سال پیش‌تر بیابیم. هنری که اگر ۵۰۰سال پیش بود، می‌توانست امروز برای ما از شهری بگوید که یگانه گنبدی را در آغوش گرفته و به خود می‌بالد.

وقتی نهر آب از صحن می‌گذشت

حالا که نیست ما دلخوش به عکس‌های سیاه و سفیدی هستیم که از حدود ۱۶۰سال پیش به بعد برای ما به یادگار مانده‌اند. یادگارانی که قصه روزهای دور را می‌گویند. روزهایی که از میان حرم مطهر نهر آبی می‌گذشت که آب آن از ۶فرسنگی مشهد از جایی به نام چشمه گیلاس می‌آمد. آب این نهر پس از عبور از بالاخیابان وارد صحن کهنه شده و از آنجا نیز از پایین‌خیابان می‌گذشت و در بیرون شهر به مزارع کشاورزی می‌رسید. تصور کن تو در صحن عتیق نشسته باشی مشغول به زیارت و جوی آبی که مردمان در کنارش نشسته‌اند، از مقابل چشمانت بگذرد. صحنی که با سقاخانه معروفش بیشترین تغییرات را در طول سال‌ها از سرگذرانده و شاید به همین خاطر بیشتر از هر مکان دیگری مورد توجه عکاسان قرار گرفته است. یکی دیگر از عکس‌های قدیمی در دوره قاجار، عکسی مشهور در روز عاشوراست. این عکس در سال ۱۲۶۷ هجری شمسی گرفته شده است. پایین این عکس هم این جملات را می‌شود دید: «دورنمای گنبد مطهر حضرت رضا(ع) در روز عاشورا، صحن عتیق ۸۶ ذرع عرض و ۶۲ ذرع طول دارد. نهر چشمه‌ گیلاس از بالاخیابان می‌آید وارد صحن می‌شود و از صحن وارد پایین خیابان شده و به سمت طرق جاری می‌شود». گوشه سمت راست تصویر هم «عکاس‌باشی» عکاس مشهور دربار قاجار، این‌طور خودش را معرفی کرده است: «عکاس مخصوص اعلی‌حضرت قدرقدرت شاهنشاهی ارواحنا فداه/ خانه‌زاد عبدالله قاجار دارالخلافه‌ ناصری». جلوترکه می‌آییم عکس مشهوری از ضریح در روضه منوره برایمان به یادگار مانده است. عکسی که در آن، ضریح سوم حرم مطهر دیده می‌شود.

عکس‌هایی که سفر کرده‌اند

عکس‌ها و اسم‌ها را که مرور می‌کنی در میان نام‌های مردانه نام زنی هم پیدا می‌شود. ماری ترز اولنس دو شوتن که در دهه۳۰ به ایران سفر کرده است . او که گفته می‌شود زنی علاقه‌مند به فیلم‌سازی و عکاسی بود به شهرهایی از ایران مانند تهران، اصفهان و... سفر و در این سفرها از اماکن و مردم عکس و فیلم تهیه کرده است. او در سفرش به ایران به شهر مشهد هم آمده و چند عکس از حرم مطهر و همچنین مشهد در میان آثارش موجود است. عکس‌هایی که هم‌اکنون در کتابخانه هنرهای زیبای دانشگاه هاروارد نگهداری می‌شوند. عکس‌های او شامل عکسی از دورنمای مشهد، گنبد طلا، صحن عتیق، مسجد گوهرشاد، مدرسه پریزاد و خواجه‌ربیع است .یکی از عکس‌های ماری تِرِز اولنس دو شوتن، تصویری است از گنبد و گلدسته طلا که از ضلع شرق و رو به غرب، از فراز سرای «وزیرنظام» گرفته شده است. سرای «وزیرنظام» در طرح توسعه سال ۱۳۵۴ تخریب شد. باتوجه‌به وجود نقاره‌خانه قدیم و تاریخ سفر ماری تِرِز به ایران، زمان تصویر مربوط‌ به نیمه نخست دهه ۳۰ خورشیدی است.

صحنی که درخت داشت

اگر صحن کهنه در عکس‌های عکاسان دوره قاجار ماندگار شده است، صحن نو در میان عکس‌های عکاسان دوره پهلوی ثبت و ضبط شده است. صحنی که در عکس‌ها داری حوض بزرگی است و مهم‌ترین وجه تمایزش با صحن کهنه، درختانی است که در اطراف حوض سبز ایستاده‌اند. درختانی که ممکن است خاطره شان  هنوز در ذهن قدیمی‌ها سبز باشد. یکی از عکس‌هایی که روایتگر این صحن و درختانش است متعلق به دهه ۴۰شمسی است. در این عکس وسط صحن نو با باغچه و آب‌نما به همراه درختان توت، درختان تزئینی و نیز درختان کاج تزئین شده است.  پایه‌های چراغ برق قدیمی هم در وسط صحن دیده می‌شود. در تاریخ که جلوتر می‌آییم حدود ۴۰سال پیش هنوز تفاوت اماکن با امروز، ما را غافلگیر می‌کند. به‌طور مثال در عکسی متعلق به دهه۵۰ نمای داخلی بست پایین‌خیابان و ایوان نقاره‌خانه حرم مطهر ثبت شده است. در این عکس می‌توان سردر مغازه‌ها در اطراف حرم مطهر و دوچرخه‌ها و مردم در حال انجام امور روزمره را دید. عکس مشهور دیگری که ممکن است بسیار دیده باشید عکس هوایی دیدنی از مجموعه حرم نورانی امام رضا(ع) است. عکسی که حدود ۴۰سال پیش عکاسی شده و به‌خوبی گسترش و توسعه حرم مطهر و اماکن مربوط به آن را پس از پیروزی انقلاب نشان می‌دهد.

فاحا آفاق