«وقف» از مهمترین مصادیق نیکوکاری است که علی الخصوص در رفع بسیاری از مسائل و مشکلات اجتماعی، نقش بسزایی دارد. سنت نیکویی که از آن به عنوان «صدقه جاریه» یاد می‌شود و با وجود آن که پیش از اسلام نیز انواعی از آن در میان ادیان و مذاهب رواج داشته، اما با ظهور اسلام و توجه خاص نبی مکرم اسلام (ص) و ائمه معصومین (ع) رشد و بالندگی یافت و توانست در عرصه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و... تأثیر بسزایی داشته باشد.
بر مبنای برخی اسناد تاریخی، پیامبر اسلام حضرت محمد مصطفی (ص) در سال سوم هجرت و پس از غزوه احد، نخستین بار هفت بوستان و مزرعه را که به‌ایشان هدیه شده بود را وقف کردند و این سنت در بین پیروان امت نبوی آغاز شد. حتی کار به آنجا رسید که هر مکان باارزشی که بیم آن می‌رفت در جنگ‌ها به سرنوشتی نامعلوم مبتلا شود، وقف می‌شد و از این مسیر، از گزند بسیاری از حوادث در امام می‌ماند.
اما بدون شک، موقوفات امام رضا (ع) را باید مهمترین و بزرگترین موقوفات دنیا به شمار آورد. موقوفاتی که هرچند در ابتدا در اطراف حرم مطهر رضوی و برای کمک به زائران آن حرم مطهر وقف می‌شد، اما در گذر زمان گسترش پیدا کرد و دامنه و وسعت آن از مرزهای ایران نیز فراتر رفت. اموال و املاکی که خرید و فروش «اصل» آن‌ها موقوف شده و منافع و درآمدهای حاصل از آن به مصارف تعیین شده در وقف نامه‌ها می‌رسد.
موقوفات حرم مطهر رضوی را می‌توان در ۲ بخش کلی تقسیم کرد. بخشی از موقوفات که وقف عام است و مورد مصرف آن به صورت عمومی معین شده است و بخش دیگری از موقوفات که با عنوان وقف خاص، بنا به نیت واقف به مصارف خاص اختصاص پیدا می‌کند.
در میان موقوفات، چه موقوفات عام و چه موقوفات خاص، بخشی ازموقوفات نیز به زمان‌های خاص اختصاص پیدا کرده و از جمله این موقوفات، مواردی است که مصارف آن به ماه مبارک رمضان معطوف شده است. البته برای این موقوفات نیز می‌توان دسته‌بندی‌هایی در نظر گرفت که در گذر زمان، در کارکردهای آن تغییراتی ایجاد شده است. برای نمونه، وقف نامه‌هایی برای چراغ‌ها و روشنایی‌های حرم مطهر رضوی بوده که با توجه به گذر زمان و گسترش تکنولوژی، نیاز به تغییراتی در بهره‌برداری و مصرف این موقوفه‌ها به وجود آمده است.
موقوفه روضه خوانی برای روزهای قدر
از جمله این موقوفات که مهر آن به سال ۱۳۱۶ هجری قمری باز می‌گردد، موقوفه مرحوم «سلطان حسین میرزا نیرالدوله» و مشتمل بر رقبات زیادی در نیشابور است که می‌بایست درآمد آن صرف اموری مانند روشنایی حرم مطهر رضوی و روضه‌خوانی شود. بخشی از درآمد این موقوفه، باید همه ساله صرف روضه‌خوانی در عصر روزهای نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه مبارک رمضان بر سر مقبره واقف و همچنین اهدای مبلغی به فقرای زوار و غیرزوار، سادات و غیرسادات مستحق در روز بیست و سوم رمضان شود.
وقفی برای پخت حلیم در افطار
وقف نامه دیگری متعلق به «محمود بیگا» ناظر بیوتات آستانه وجود دارد که از ماه رمضان سال ۱۱۲۰ هجری قمری آغاز شده است و مشتمل بر عواید مزارع، قنوات و مقداری زمین در مشهد است که باید به مصارفی از جمله ایتام سادات، نایب‌الزیاره و فقرا و مستمندان برسد.
بخشی از این موقوفه نیز شامل پخت حلیم در ماه رمضان برای مستحقان و در صورت اضافه، دیگر اوقات سال است. درآمد این موقوفه صرف افطاری دادن به فقرا و مساکین در ماه مبارک رمضان می‌شود.
موقوفه‌ای برای افطاری نیازمندان
موقوفه دیگر، متعلق به «میرزا حسین محرر» است که در سال ۱۲۸۱ نوشته شده و عواید تعدادی مزرعه، قلعه، اشجار و... که ثلث درآمد آن می‌بایست صرف افطاری طلاب، فقرا و مساکین در ماه مبارک رمضان شود.
موقوفه‌ای برای چای و قند کشیک‌خانه حرم
موقوفه دیگر، مربوط به «مصطفی قلی‌خان افشار» مشتمل بر عواید تعدادی از مزارع است که درآمد آن باید صرف خادمان حضرت رضا (ع) و قهوه کشیک‌خانه خدام و منسوبان و کارکنان شود و اگر چیزی اضافه بیاید، در ماه مبارک رمضان در اول افطاری، صرف چای و قند کشیک‌خانه مبارکه شود.
موقوفه‌ای دیگر برای اطعام نیازمندان
موقوفه «آقا بشارت» که سند آن به سال ۱۱۲۶ باز می‌گردد نیز به گونه این تنظیم شده که عواید مایملک واقف، صرف اموری مانند کمک به خرج زوار عتبات عالیات، سادات و طلاب علوم دینی و همچنین تعزیه سیدالشهدا (ع)، انداختن یخ در سقاخانه و اطعام در ماه مبارک رمضان شود.
موقوفاتی برای پذیرایی از زائران و مجاوران
برخی اسناد موقوفه‌های عصر قاجار نیز بنا بر خواست واقف، می‌بایست در ماه مبارک رمضان به هزینه برگزاری جشن میلاد امام حسن مجتبی(ع)، برپایی مراسم احیا در حرم، برگزاری مراسم قدر، روضه و قرآن‌خوانی ماه مبارک رمضان، روشنایی شبانه‌روزی حرم برای استفاده مردم و اطعام شود. در برخی از این اسناد حتی نوع غذا و چگونگی پذیرایی از می‌همانان هم نوشته شده است. همچنین جشن میلاد امام حسن مجتبی (ع) نیز پس از اذان مغرب در ایوان طلای صحن قدیم برپا می‌شده که در آن از مهمانان با شربت و شیرینی پذیرایی می‌کرده‌اند.
لیلا لاریچه
نظر شما