و از این جهت بی مناسبت نیست که مروری بر نقش تاریخ ساز ایشان در توسعه فرهنگ شیعی آن هم در سرزمین ایران داشته باشیم.

همان طور که می دانیم هجرت تاریخی امام رضا(ع) به ایران نقش مؤثری در توسعه فرهنگ شیعی در این سرزمین ایفا کرد تا آنجا که حضرت از این سفر اجباری به عنوان راهبردی مناسب برای اصلاح تحریفهای وارد بر دین و احیای تمدن اسلامی بهره بردند.

چنانکه تمدن اسلامی در آغاز حکومت امویان تا دوره عباسیان دستخوش جاهلیت و عصبیت های گوناگون حکام نامشروع مختلف قرار گرفته بود و تا عصر امام رضا(ع) هیچ یک از معصومین دیگر اجازه ورود به دستگاه خلافت و تبیین مسایل دینی را در میان مردم نداشتند.

اما امام رضا(ع) با هجرت به ایران و داشتن امکان ولایتعهدی در دربار مامون توانستند فرهنگ به تاراج رفته دینی را احیا کنند و در حقیقت ارزشمندترین خدمات این امام همام به همین مساله اختصاص دارد که از فرصت تاریخ ساز ولایتعهدی در راستای تبیین ارزشهای دینی بهره بردند و بی‌تردید از این جهت تلاشهای امام هشتم(ع) موجب شده فرهنگ شیعی تا امروز ادامه حیات داشته باشد، زیرا سایر امامان معصوم پس از ایشان نیز درگیر حبس و حصرهای شدید از سوی عمال حکومتی بودند.

نکته دیگر، اینکه عصر حیات امام رضا(ع) معاصر با آغاز و اوج گیری نهضت ترجمه است و ایشان در شکوفایی عقل گرایانه معارف و عقاید اسلامی نقش بسیار مهمی داشتند، به طوری که با توجه به کم شدن شمار بزرگان و علما و جوان بودن دین اسلام در مقابل ادیان دیگر، اگر حضور پربرکت ایشان در عرصه نبود، مشخص نبود با این هجمه ای که به جهان اسلام وارد می شد، چه بر سر اسلام و مسلمانان می آمد. بنابراین امام از یک سو با ارایه دلایل متقن و عقلی معارف اسلامی را توجیه و اثبات می کردند و از سوی دیگر معتزله را که عقل گرایی افراطی داشتند، با بیانهای عقل گرایانه کنترل می کردند.

مناظره های امام به دو گروه داخلی (با فرقه‌های اسلامی) و خارجی (با علمای سایر ادیان) تقسیم                   می شود. مهمترین مباحث مناظره های امام(ع) در مواجهه با دانشمندان غیرمسلمان اثبات توحید خدا، نفی تشبیه و جبر و اثبات نبوت پیامبر(ص) و در مواجهه با فرقه های اهل سنت، اثبات امامت  امیرالمؤمنین(ع) و الهی بودن امامت ایشان و سرانجام در رویارویی با معتزله ها اثبات عصمت انبیا بود که معتزلیان آن را قبول نداشتند.

البته امام رضا(ع) با اصول مورد قبول طرف مقابل به بحث با آنها می پرداختند و به عنوان مثال، در مناظره با دانشمندان غیرمسلمان، برای اثبات نبوت پیامبر(ص) از متون مقدس خود آنها استفاده می کردند، چنانکه در روایتی آمده است: مأمون به دانشمندی مسیحی گفت: با وی [امام رضا(ع)] مناظره کن، ولی او خودداری کرد و گفت: من قرآن را قبول ندارم. در این هنگام، امام فرمودند:” من با استفاده از کتاب دینی شما برایتان دلیل می آورم” و سپس با استناد دقیق به بابها، صفحه ها و آیات انجیل، با امام مناظره کرد. امام(ع) در مناظره با زندیقان و ملحدان نیز- که حتی وجود خدا را نفی                                          می کردند- از دلایل محکم عقلی استفاده می کردند، حتی در نتیجه مناظرات حضرت رضا(ع) فرقه های گوناگون اهل سنت مانند معتزله، اهل حدیث و پیروان احمدبن حنبل که به نوعی در مقابل شیعه راه افراط را می پیمودند، تعدیل شد.

بنابراین تاریخ گواهی می دهد که تداوم و توسعه فرهنگ غنی شیعی و تثبیت تمدن طلایی اسلام ناب محمدی(ص) مرهون مجاهدتهای همه جانبه حضرت رضا(ع) است که این فرهنگ با عظمت را از ورطه سقوط و تحریف نجات دادند و امروز ما می توانیم با بهره گیری از سیره امام(ع) مبانی اصولی خود را طبق قرآن و سنت برای تمدن اسلامی تعریف کرده و خیزش نوخاسته تمدن اسلامی را مبتنی بر این ایدئولوژی قرار دهیم که بی‌گمان به این وسیله تکریم حقیقی حضرت محقق خواهد شد.