او می‌کوشد تا با جست‌وجو در کتاب‌مقدس، ثابت کند که اسلام و تشیّع، شکل کمال‌یافته و ادامۀ منطقی ادیان یهود و مسیحیت است. این کشیش سابق فرقۀ تعمیدی (باپتیست) که به زبان‌های کتاب‌مقدس نیز تسلط دارد، در سال 1988 مسلمان و شیعه شده و نام «علی حیدر» را برای خود برگزیده است.
*****
در قسمت قبل، بررسی فروع دین اسلام و جست‌وجوی آن‌ها در کتاب‌مقدس را به پایان بردیم. امروز در فصلی جدید، جایگاه خانوادۀ حضرت ابراهیم(ع) را به‌عنوان خاندان امامت آغاز می‌کنیم.
*فصل سوم: خانوادۀ ابراهیم(ع): الگویی اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و دینی
1. تعاریف و اهداف
تحقیق پیش رو برپایۀ سرگذشت خانوادۀ ابراهیم(ع) به‌روایت باب‌های دوازدهم تا بیست‌ودوم از کتاب پیدایش تورات انجام گرفته است. این تحقیق، تأملی غیرانتقادی در متن مسوره‌ای کتاب پیدایش در کتاب‌مقدس به زبان عبری است.(1) سؤالی‌که مطرح می‌کنم این نیست که راوی اصلی، مسألۀ خانواده را چگونه می‌فهمیده، بلکه، این سؤال را مطرح می‌کنم که چگونه متنی مهم به‌لحاظ تاریخی، که در طول بیش از هزارسال، به چند سنّت دینیِ مهم تعلق داشته را می‌توان در پرتو ارزش‌های خانوادگیِ یکی از آن سنت‌ها درک کرد. این هدف با توسّل به نقد تاریخی نقض خواهد شد، چون خود متن، نه منابع آن، به سؤال مطرح‌شده ارتباط دارد. در مورد این عوامل می‌توان بررسی نظام‌مند را به کار بست و این هدف مقالۀ زیر است.
پس از طرح مسأله، روش تحقیق همان بررسی متن با استفاده از کلمۀ «خانواده» است تا ببینیم چه سرگذشت‌ها و اعمالی با کاربرد این کلمه در متن کتاب پیدایش یافت خواهد شد. تا این حد، نتیجۀ تحلیل‌های همۀ پژوهشگران با هم یکسان خواهد بود. من این بررسی را به دو بخش تقسیم کرده‌ام. بخش اول، بررسی کلّی کاربرد کلمۀ خانواده در تمام کتاب‌مقدس عبری و بخش دوم، بررسی دقیق‌تر هر متنی در سرگذشت ابراهیم(ع) است که در آن، عناصر اجتماعی اصلیِ خانواده برجسته هستند. با این‎حال، پا را از این فراتر خواهم گذاشت تا شباهت‌ها و هم‌سویی‌ها با ارزش‌های اسلامی را نشان دهم. از دیدگاه کارشناسی، چنین هم‌سویی‌هایی یا اتفاقی‌اند، یا صرفاً گویای این حقیقت‌اند که اسلام تا حدودی دارای برخی خصیصه‌های جغرافیایی و فرهنگی مشترک با روایت کتاب پیدایش است.
خانواده، موضوع اصلی دو فرمان امری در «ده‌فرمان» (خروج 20: 1-17) است. فرمان سبَّت (شبّات)، تسلّط والدین بر فرزندان، کارگران و حیوانات خانگی را محدود می‌کند.(2) فرمان بعدی، فرزندان را ملزم به احترام به والدین خود می‌کند.(3) این دو فرمان، به گفتۀ ده‌فرمان، تمام وظایف مثبت بشر را در بر دارد. بنابراین اهمیّت خانواده نه‌تنها عمده، بلکه حیاتی است.
دقیقاً اولین فرمان کتاب‌مقدس در پیدایش 28:1 آمده است: «و خدا ایشان را برکت داد و خدا بدیشان گفت: بارور و کثیر شوید و زمین را پر سازید و در آن تسلط نمایید، و بر ماهیان دریا و پرندگان آسمان و همۀ حیواناتی که بر زمین می‌خزند، حکومت کنید.» بر اساس این آیه، فرمان ازدیاد نسل، نیمی از وظیفۀ بشر و نیم دیگر آن، تسلّط بر زمین است. خانواده، کانون مسئولیت انسان در برابر خداست.
معادل واژۀ خانواده در زبان عبری معمولاً کلمۀ «میشپِخاه» [משפחה] است، ولی این کلمه، اولین‌بار در پیدایش 19:8 ظاهر می‌شود که در آن‌جا «اجناس» (kinds) ترجمه شده است: «و همۀ حیوانات و همۀ حشرات و همۀ پرندگان، و هر‌چه بر زمین حرکت می‌کند، به اجناس آن‎ها، از کشتی به‌در شدند.»
مسلماً مترجم با به‌کار بردن واژۀ خانواده برای حیوانات راحت نیست. اما این اولین ظهور و حالت تعیین‌کنندۀ این کلمه در کتب قانونی است. سیاق متن، دو بار معنایی متمایز به این کلمه می‌دهد. معنای اول مربوط به جفت حیوانات ناپاک است که سوار کشتی نوح(ع) شدند، و معنای دوم مربوط به گروه هفت حیوان پاکی است که در آغاز طوفان سوار کشتی شدند. این دو گروه در طول زمان اقامت در کشتی بالقوه تغییر کرده‌اند و این تغییر، آن‌ها را به چند «خانواده» تبدیل کرده است. اولین تغییر، آشکارا به هر دو گروه مربوط می‌شود که همان ازدیاد نسل است. هر دو گروه از طریق ازدیاد نسل به خانواده تبدیل شده‌اند، و اضافه شدن نسل، مشخصه‌ای الزام‌آور و تعیین‌کننده برای خانواده است. گروه دوم، گروه هفت حیوان پاک، مشخصه‌ای دیگر علاوه بر توالد در تعریف خانواده معرفی می‌کند. این مشخصه، زندگی رمه‌ای یا گروهی است. این دو مشخصه به همراه هم، خانواده را گروهی از بستگان تعریف می‌کند که نزدیک هم زندگی می‌کنند و برای زنده ماندن به یکدیگر وابسته‌اند.
کارکرد واژۀ «میشپِخاه» در ارمیا 3:15، که «قِسم» ترجمه شده، موردی منحصر به فرد است.(4) در این آیه حتی شمشیر، در قِسم یا خانواده‌ای خاص است.
واژۀ «میشپخاه» پس از آن در پیدایش 5:10 ذکر شده و به‌عنوان متنی تعیین‌کننده حتی روشنگرتر است: «از اینان جزایر امت‌ها منشعب شدند در اراضی خود، هر یکی موافق زبان و قبیله‌اش در امت‌های خویش.» این اولین آیه‌ای است که در آن واژۀ خانواده به انسان اطلاق شده است. فضای متن، جغرافیای سیاسی و اجتماعی تمام جهان را تعریف می‌کند. بنابراین مفهوم تلویحی خانواده، گویا، جهان‌شمول و معیاری است. دلالت‌های این آیه بسیار جالب است. این آیه زبان مشترک را ویژگی تعیین‌کنندۀ گروه‌های نژادی می‌داند. این گروه‌های نژادی مناطق سکونتی برای خود تعیین کرده‌اند. سرانجام، گروه نژادی از واحدهای کوچک‌تری به نام خانواده تشکیل می‌شود. پیدایش 8 این خانواده‌ها را به‌طور منطقی، افرادی با وابستگی خویشاوندی تعریف می‌کند که نزدیک هم زندگی می‌کنند و برای معیشت به یکدیگر وابسته‌اند.
نکتۀ مهم این‌که در تمام دنیا، هیچ گروه‌بندی اجتماعی یا سیاسی دیگری به رسمیت شناخته نشده است. فقط گروه‌های نژادی، آن‌هم نه بر اساس مشخصه‌های سیاسی، بلکه بر اساس منطقۀ سکونت و زبان، تعریف شده‌اند. هیچ اشاره‌ای به همکاری بیشتر درون گروه نژادی در مجموع وجود ندارد. واحد واقعی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، خانوادۀ پرجمعیت است. این معنی لفظی ممکن است توصیفی یا تجویزی باشد، امّا سیاق پیدایش 10 به‌شدت به تجویزی بودن آن دلالت می‌کند. باید دید که این تجویز را چگونه و تا چه حد می‌توان تعدیل کرد.
آیات دیگری که این مفهوم خانواده را تأیید می‌کنند عبارت‌اند از پیدایش 18:10 و آیات دیگر؛ 38:24 و آیات دیگر؛ 40:36؛ خروج 14:6 و آیات دیگر؛ اعداد 2:1 و آیات دیگر؛ 15:3 و آیات دیگر؛ 2:4 و آیات دیگر؛ 10:11؛ 5:26 و آیات دیگر؛ 1:27 و آیات دیگر؛ 54:33؛ 1:36؛ تثنیه 18:29؛ یوشع 23:6؛ 17:7؛ 15:13 و آیات دیگر؛ 1:15 و آیات دیگر؛ 5:16 و آیات دیگر؛ 2:17؛ 11:18 و آیات دیگر؛ 1:19 و آیات دیگر؛ 4:21 و آیات دیگر؛ داوران 25:1؛ 1:9؛ اول سموئیل 21:9؛ 21:10؛ 18:18؛ 20: 6، 29؛ دوم سموئیل 7:14؛ 5:16؛ ارمیا 15:1؛ 4:2؛ 14:3؛ عاموس 2:3؛ ناحوم 4:3؛ زکریا 12:12 و آیات دیگر؛ 7:14؛ مزامیر 27:22؛ 7:96؛ ایوب 34:31؛ 2:32؛ روت 1:2 و آیات دیگر؛ نحمیا 13:4؛ استر 28:9؛ اول تواریخ ایام 53:2 و آیات دیگر؛ 2:4 و آیات دیگر؛ 7:5؛ 19:5 و آیات دیگر؛ 5:7؛ 28:16.
در قسمت آینده، بررسی جایگاه خانواده در کتاب‌مقدس را ادامه خواهیم داد.
پی‌نوشت
1. Masoretic Text مجموعه یادداشت‌ها و حواشی انتقادی و توضیحی بر متن عبری عهد عتیق که به‌منزلۀ راهنمایی معتبر و موثق برای قرائت و تفسیر عهد عتیق پذیرفته شده است.
2. «روز سبت را یاد کن تا آن را تقدیس نمایی. * شش روز مشغول باش و همۀ کارهای خود را به‌جا آور. * امّا روز هفتمین، سبت یهوه، خدای توست. در آن هیچ‌کار مکن، تو و پسرت و دخترت و غلامت و کنیزت و بهیمه‌ات و مهمان تو که درون دروازه‌های تو باشد.» (خروج 20: 8-10).
3. «پدر و مادر خود را احترام نما، تا روزهای تو در زمینی که یهوه خدایت به تو می‌بخشد، دراز شود.» (خروج 12:20).
4. «و خداوند می‌گوید: بر ایشان چهار قِسم خواهم گماشت: یعنی شمشیر برای کشتن و سگان برای دریدن و مرغان هوا و حیوانات صحرا برای خوردن و هلاک ساختن.»