برای ما که از نمک تا تکه پارچه پرچمی سبز به نام علی بن موسی‌الرضا(ع) را به نیت تبرک با خود نگه می‌داریم، لمس سکه‌ای که به نام ایشان ضرب شده می‌تواند بسیار دوست‌داشتنی باشد. آن‌قدر که دلمان بخواهد به گذشته‌های دور برگردیم و چون طالبی مجنون، بازار را بالا و پایین کنیم، به این امید که فروشنده یا خریداری سکه‌ای را به نقش نام مبارکش در دستمان بگذارد. آن‌طور که در کتب تاریخ آمده است، در میان سکه‌هایی که در کشورهای اسلامی ضرب شده، تنها نام امام علی(ع) و حضرت رضا(ع) ضرب شده است. هر چند نام علی بن موسی‌الرضا(ع) در زمان ولایتعهدیشان بر سکه‌ها نقش بست اما پس از آن، ایرانیان به عنوان تبرک و به قصد نشان ارادت به آستان ایشان، در دوره‌های بعد مانند دوره صفویه نیز نام مبارک ایشان را بر سکه‌ها ضرب می‌کردند.
سکه‌هایی که از گذشته می‌گویند
بسیاری از ما در میان کتابخانه‌ها یا اسناد قدیمی به دنبال گذشته می‌گردیم، در حالی که بخشی از تاریخ در اشیای به جا مانده از روزگاران دور مخفی مانده‌است. اشیایی که نه به دست پژوهشگران که به مدد جست‌وجوی کاوشگران و باستان‌شناسان کشف شده و امروزه در موزه‌ها و گنجینه‌ها نگهداری می‌شوند. سکه‌ها با نام و نشانی که بر آن‌ها حک شده، یکی از این یادگاران با ارزش گذشته هستند. یادگارانی که شاید در گذشته ارزش و قیمتشان با زر و سیم سنجیده می‌شد اما امروز عمر رفته بر آن‌ها و روایت‌هایی که از گذشتگان با خود دارند، قدر و قیمتشان را مشخص می‌کند. قدر و قیمتی که وابسته به نقش و نگار آن‌ها و رمز و رازی است که با خود دارند. همان‌طور که می‌دانیم و هنوز هم از مد نیفتاده، معمولاً روی سکه‌ها نقش پادشاهان، حکام و ملکه‌ها به همراه تصویر مکان‌ها یا نمادهای ملی و مذهبی ضرب می‌شده است. این تصاویر و نمادها می‌توانند اطلاعات ارزشمندی از فرهنگ، مذهب، اعتقادات و آداب و رسوم یک دوره زمانی خاص را در اختیار پژوهشگران قرار دهند. اطلاعاتی که تنها برای پژوهشگران ارزشمند نیست بلکه برای مخاطب علاقه‌مند به تاریخ هم حاوی راویت‌هایی است. روایت‌هایی که ما را به روزگاران دور برده یا قصه گذشتگان را بازخوانی می‌کند.
سکه‌های اسلامی با نقش علی ولی الله
آمده است مسلمانان ابتدا از درهم‌های ساسانی و سکه‌های امپراتوری بیزانس استفاده می‌کردند و در دوره خلفا برخی والیان، شعارهای اسلامی را بر سکه‌های ساسانی افزودند. در روزگار حضرت علی(ع) عبارت «ولی‌الله» بر سکه‌ها نقش بست اما نخستین سکه‌هایی که به‌طور رسمی به نام حاکمان اسلامی ضرب شد، متعلق به دوران امویان است. قدیمی‌ترین روایت درمورد سکه‌های اسلامی از طبری است که به نقل از واقدی، ضرب نخستین سکه اسلامی را در سال 76 هجری قمری می‌داند. شاید ندانید که در میان ائمه اطهار(ع) نام حضرت علی(ع) و امام هشتم شیعیان علی بن موسی‌الرضا(ع) بر سکه‌های حکام و پادشاهان مسلمان بیشتر دیده می‌شود. نام حضرت علی(ع) به صورت مستقل نخستین بار بر سکه‌ای متعلق به وهسودان بن محمد از خاندان مسافریان آمده که آن حضرت را «خلیفه الله» خوانده است.
همچنین حکومت‌های محلی که معتقد به ائمه اطهار(ع) و باورهای شیعیان بوده‌اند نیز نام ایشان را بر سکه‌ها ضرب کرده‌اند. به‌طور مثال عبارت علی ولی‌الله برای نخستین بار بر سکه‌های یافت شده متعلق به باوندیان مازندران دیده می‌شود که رستم بن شیروین آن را ضرب کرده است. (شمس اشراق:1369، 31( گفته می‌شود از دوره ایلخانان به‌خصوص زمان غازان‌خان و محمد اولجایتو ضرب عبارت‌های شیعی و نام ائمه اطهار(ع) بر سکه‌ها به‌طور کامل متداول شد.
از جامه سبز تا سکه ولایتعهدی
می‌دانیم مأمون، امام رضا(ع) را از مدینه به مرو آورد و ایشان در هفتم رمضان 201 هجری قمری حکم ولایتعهدی را به جبر مأمون پذیرفت و گفت می‌شود در آن روز مأمون مردم را به جای سیاه، سبزپوش کرد و فرمان آن را به اطراف و نواحی نوشت و برای حضرت رضا(ع) بیعت گرفت و به نام ایشان بر منبرها خطبه خواندند و دینار و درهم به نام آن حضرت ضرب شد. در مورد صحت ضرب سکه به نام امام رضا(ع) عالم بزرگ شیعه شیخ صدوق در کتاب عیون اخبارالرضا(ع) می‌نویسد: از محمد بن احمد بن ادریس رضی الله عنه به سند مذکور در متن از معمر ابن خلد روایت کرده که گفت: ریان بن صلت در مرو زمانی که فضل بن سهل او را به پاره‌ای از شهرهای خراسان به عنوان والی گسیل داشته بود به من گفت: دوست دارم از ابوالحسن(ع) برای من اجازه بگیری که خدمتش برسم و سلامی عرض کنم و خیلی میل دارم از لباس‌هایش چیزی بدهد و از پول نقد درهمی از دراهمی که به نام او سکه زده‌اند. گوید: من بر حضرتش وارد شدم، پیش از اینکه اظهاری کنم، خود حضرت ابتدا فرمود: راستی، ریان خواسته است بر ما وارد شود و از لباس ما و از درهم چیزی خواسته باشد به او عطا کنیم، من او را اذن می‌دهم نزد من بیاید. بعد ریان آمد و سلام کرد. امام(ع) دو دست لباس و 30درهم از همان سکه‌هایی که به نام او زده‌اند به وی بخشید. )عیون الاخبار الرضا(ع)، ج 2، ص 503) ابوالفضل بیهقی نیز می‌نویسد: نام رضا بر درم و دینار و طراز از جامه‌ها نبشتند (بیهقی، ج 6، ص172) این روایات که در منابع تاریخ اسلام ذکر شده، می‌رساند اصل گزارش ضرب سکه به نام امام رضا(ع) صحیح است و در آن شک و تردیدی وجود ندارد.
ولیعهد مسلمین، نه مأمون!
در مورد سکه‌هایی که منقش به نام امام هشتم(ع) است، چند نکته مهم ذکر می‌شود. در تمامی سکه‌ها حضرت «ولیعهد مسلمین» خوانده شده‌اند، نه ولیعهد مأمون؛ دیگر اینکه گفته می‌شود سکه‌ها در شرق ناحیه خلافت مانند مرو و سمرقند ضرب شده‌اند و این استدلال را به درج کلمه «المشرق» روی سکه‌ها ربط می‌دهند. عبارت ذوالریاستین به معنی صاحب شمشیر و قلم که لقب فضل بن سهل، وزیر مأمون و دوستدار امام رضا(ع) بود نشان می‌دهد او بر ضرب سکه‌های اولیه نظارت مستقیم داشته‌است. گفته می‌شود از این سکه‌ها پس از شهادت امام رضا(ع) نیز در شرق و غرب ایران یعنی مرو، سمرقند، فارس، ری و اصفهان ضرب شده است.
سکه‌ای برای تبرک به نام 12 امام(ع)
دوره غازان خان مصادف با انقراض حکومت عباسیان بود و به همین خاطر حک شعائر شیعی بر سکه‌ها رواج پیدا کرد. در این دوره نام ائمه معصوم(ع) از جمله نام مبارک علی بن موسی‌الرضا(ع) بر سکه‌ها ضرب می‌شد. هر چند به دلیل وجود نام سایر ائمه(ع) روی این سکه‌ها نمی‌توانم آن‌ها را مانند سکه‌های ولایتعهدی، سکه‌های منسوب به امام رضا(ع) نامید. به جز این، سکه‌های دیگری در این دوره رواج داشتند که بیشتر از آنکه برای داد و ستد به کار بروند، جنبه تشریفاتی داشته و در اعیاد و جشن‌ها به عنوان انعام و هدیه به شخصیت‌ها اهدا می‌شد. روی این سکه‌ها که به نام «درست طلا» مشهور بودند نیز اسامی 12 امام(ع) از جمله حضرت رضا(ع) می‌آمد و بر همین اساس گفته می‌شود در این دوره تشیع رونق گرفته و مورد توجه حکام و مردم بود. از آنجا که سلطان محمد اولجایتو هشتیمن ایلخان، نخستین سلطانی بود که مذهب تشیع را در تمامی ایران رسمیت بخشید، این گفته چندان هم دور از ذهن نیست. اولجایتو سکه‌هایی شیعی ضرب کرد که روی آن‌ها نام امام رضا(ع) و سایر ائمه اطهار(ع) حک شده بود. اولجایتو در سال 709 هجری قمری شیعه شده و دو سکه توسط او در سال‌های 710 و 714 قمری در شهر شیراز ضرب شد. روی این سکه‌ها نام اولجایتو و سایر اطلاعات، پشت سکه‌ها عبارات الا اله الا الله، محمد رسول‌الله و علی ولی‌الله، در حاشیه داخلی آن بسم الله الکریم و در حاشیه خارجی آن نیز صلوات بر ائمه اطهار(ع) به این شکل آمده بود: «اللهم صلی علی محمد و علی و الحسن و الحسین و علی و محمد و جعفر و موسی و علی و محمد و علی والحسن و محمد الحجه».
ضرب سکه به نام 12 امام(ع) پس از دوره ایلخانی هم ادامه پیدا کرد. آنچنان که طغاتیمورخان که بر مازنداران، استرآباد و خراسان حکومت داشت و سنی بود، سکه‌ای در آمل به نام 12امام(ع) ضرب کرد. پس از آن سکه دیگری در سال 807 ه به وزن 4 گرم با نام 12امام(ع) توسط امیر تیمور گورکانی ضرب شده است. این رسم را می‌توان در دوره سربداران و تعدادی دیگر از سلسله‌های محلی نیز در ادامه مشاهده کرد.
علی و آل او ما را تمام است
ضرب سکه به نام 12امام(ع) در دوره صفویه نیز متداول بود. این سکه‌ها در شهرهای مختلف مثل بلخ، تبریز، یزد و... ضرب شده که نمونه‌هایی از آن در موزه آستان قدس نگهداری می‌شود. اما آنچه سکه‌های شیعی این دوره را متمایز می‌کند، ورود نخستین عبارت‌های فارسی بر آن‌هاست. گفته می‌شود نخستین بار شاه اسماعیل دوم بود که برای اثبات شیعه بودن خود و احترام به 12امام(ع) اشعار فارسی با این مضمون را روی سکه‌ها نقش زد. او برای اثبات ارادت خود این بیت فارسی را بر روی سکه نقش کرد: «ز مشرق تا به مغرب گر امام است/ علی و آل او ما را تمام است» رسمی که ادامه یافت و از دوره شاه عباس دوم، سلیمان اول و شاه سلطان حسین بیشتر اشعار حک شده به ارادت پادشاهان به حضرت علی(ع) اختصاص داشت. اما با توجه عنایت ویژه درباره صفوی به حضرت رضا(ع) و شهر مقدس مشهد، نام حضرت به طور خاص بر سکه‌ها نقش شد. این شاه عباس اول بود که باعث و بانی این تغییر و تمرکز ویژه شد و از زمان او و پس از آن در دوره جانشینانش نام امام رضا(ع) بر سکه‌ها نقش بست. به‌طور مثال در دوره شاه طهماسب نام امام رضا(ع) در شعری بر دو سکه آورده شد که از این سکه تعداد زیادی در موزه‌های مختلف نگهداری می‌شود. این بیت چنین است: «از خراسان سکه بر زر شد به توفیق خدا / نصرت و امداد شاه دین علی موسی الرضا(ع)». آمده است این، نخستین سکه‌ای است که پس از سکه‌های دوره مأمون عباسی به صورت ویژه و مستقل مزین به نام حضرت رضا(ع) است. سال ضرب سکه 1144 هجری و محل ضرب مازندران است.
در نگارش این گزارش از اطلاعات مقاله «جغرافیای تاریخی ضرب سکه‌ها با نام مبارک امام رضا(ع)» بهره گرفته شده است.
خبرنگار: آزاده خلیلی
نظر شما