امام رضا(ع) در حدیثی، نماز جمعه را یک برنامه عمومی و فرصتی برای امیر مسلمین دانسته‌اند که به‌وسیله آن می‌تواند مردم را موعظه و از اخبار و حوادث مهم آگاه کند. همین دو نکته اهمیت این اجتماع برای مسلمانان و حفظ آن در تاریخ اسلام را مشخص می‌کند.

به همین دلیل آمده است نماز جمعه  معمولاً در بزرگ‌ترین مسجد شهر برگزار می‌شده است. هر چند در تاریخ اسلام گاه به دلیل توسعه شهرها یا تعدد گروه‌ها و فرقه‌ها در یک شهر در چند مسجد نماز جمعه خوانده می‌شده است. به‌طور مثال بنا به  گزارش ابن‌بطوطه در قرن هفتم در 11مسجد بغداد نماز جمعه برپا می‌شده است.

عبدالجلیل قزوینی، نویسنده شیعی در قرن ششم قمری گزارش کرده نماز جمعه در همه شهرهای شیعه‌نشین بر پا می‌شود و برای نمونه شهرهای قم، آوه، کاشان، ورامین و دیار مازندران را نام برده است. آمده است  در دوره صفویه به این عمل عبادی بیشتر از پیش توجه شد، چنان‌که علما و فقها در خصوص آن، رساله‌های متعدد نوشته و در رد و تأیید نظریه‌های یکدیگر سخن گفته‌اند. به‌طور کلی فقیهان مذاهب اسلامی با توجه به آیات سوره جمعه، خودداری از اعمالی که موجب کوتاهی در اقامه نماز یا از دست دادن آن می‌شود را لازم دانسته‌اند.

در دوره شاه عباس اول، منصب امامت جمعه رسمی شد. در این دوره معمولاً شیخ‌الاسلام در هر شهر منصب داشت و گاه عالمانی که شیخ‌الاسلام نبودند مانند فیض کاشانی به درخواست شاه، امامت جمعه را برعهده می‌گرفتند.(صفویه در عرصه دین، ج3، ص237) گفته می‌شود نخستین نماز جمعه در عصر صفوی در مسجد عتیق اصفهان که مسجد جامع کهن این شهر بود، خوانده شد. در این دوره افراد مشهوری چون شیخ بهایی، میرداماد و محمدتقی مجلسی از امامان جمعه مهم بودند. همان‌طور که شرحش آمد در این دوره رساله‌های متعددی درباره نماز جمعه نوشته می‌شد، همچنین خطبه‌های نماز جمعه توسط خوشنویسان معروف اصفهان کتابت و به صورت کتاب جمع‌آوری می‌شد که کتاب «بساتین الخطبا» نوشته میرزا عبدالله افندی از مشهورترین آن‌هاست. پس از این دوره در حکومت‌های بعدی نیز امامت جمعه در شهرهای بزرگ جایگاه ویژه‌ای داشت و از سوی حکومت منصوب می‌شدند. به همین دلیل در دوره پهلوی اقبال مردم به این اجتماع کم شد. پس از انقلاب اسلامی برگزاری نماز جمعه در ایران دوباره رونق یافت. نخستین نماز جمعه در این دوره به امامت آیت‌الله  سید محمود طالقانی که امام خمینی(ره) وی را به این سمت انتخاب کرده بود، ۵ مرداد ۱۳۵۸ در دانشگاه تهران برگزار شد. با گسترش اقامه نماز جمعه در ایران، امام خمینی(ره) به پیشنهاد حضرت آیت‌الله خامنه‌ای که در آن زمان رئیس‌جمهور بود، مسئولیت ساماندهی و پیگیری مسائل مربوط به نماز جمعه را به مرکزی در قم سپرد و سال ۱۳۷۱ با حکم آیت‌الله خامنه‌ای در مقام رهبر جمهوری اسلامی، شورایی با عضویت 9تن از روحانیان به نام شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه مسئولیت این کار را بر عهده گرفت. (شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه، ص2)

پس از گسترش برگزاری نماز جمعه، علمای شناخته شده و شخصیت‌های برجسته‌ای چون آیت‌الله العظمی جوادی آملی، آیت‌الله جنتی و... به اقامه نماز جمعه پرداختند، علمایی که برخی از آن‌ها مانند سید محمدعلی آل‌هاشم به مقام شهادت نیز رسیدند.

خبرنگار: آزاده خلیلی