اگرچه امام سجاد(ع) در روز عاشورا به دلیل بیماری که ریشه در مشیت و تقدیر الهی داشت، امکان حضور در میدان نیافتند و نتوانستند به خیل شهدای کربلا بپیوندند، اما آنچه ‌ایشان از آغاز امامتشان در سخت‌ترین لحظه تاریخ انجام دادند کم از جنگیدن در آوردگاه کربلا نداشت که اساساً صیانت از دستاوردهای آن قیام در بخش اعظمش مدیون و مرهون ایثار و روشنگری حضرت سیدالساجدین(ع) بود. در سالروز شهادت آن امام(ع) درباره جلوه‌های این ایثار با حجت‌الاسلام والمسلمین حسین جوشقانیان، کارشناس مذهبی و دبیر شبکه ملی وارثون گفت‌وگو کرده‌ایم که مشروح آن را می‌خوانید.

امام سجاد(ع) پس از واقعه عاشورا و خفقان و سختی ایجاد شده توسط دستگاه حاکمیت، با چه راهبردهایی جامعه را هدایت کردند و اجازه ندادند امت شیعه دچار انزوا و فترت شود؟

مقطع حیات و امامت امام سجاد(ع) با خفقان و سختی بسیار از ناحیه بنی‌امیه همراه بود. بخشی از دوران امامت ‌ایشان همزمان با حکومت یزید ملعون بود اما بخش‌های دیگر زندگی این امام همام در دوران عبدالملک مروان، مروان و... گذشت. امام سجاد(ع) در راستای تداوم خط عاشورا و ابلاغ پیام امام حسین(ع) اقدامات متعددی انجام داده و اجازه ندادند خفقان ایجاد شده، شیعه را از خط اصیل منحرف و منزوی کند، بنابراین اگر نگوییم کار امام سجاد(ع) با ایثار اباعبدالله الحسین(ع) برابر نیست، قطعاً پس از آنچه امام حسین(ع) در کربلا به منصه ظهور رساندند، بزرگ‌ترین کار را حضرت سیدالساجدین(ع) در روشنگری، افشاگری و نیز هدایت‌گری انجام دادند. امام سجاد(ع) که به مشیت الهی در حادثه کربلا بیمار بودند و به میدان نرفتند و زنده ماندند، باید اسارت و دیگر حوادث را به چشم می‌دیدند تا در عین مدیریت آن شرایط بحرانی، اصول و مبانی پیام عاشورا را حفظ و ابلاغ کنند. کاری بسیار سخت و طاقت‌فرسا چون روشنگری و تبیین در اسارت، به مراتب سخت‌تر از حضور در میدان و شهادت بود!

کیفیت اقدامات امام سجاد(ع) در صیانت از دستاوردهای عاشورا چگونه بود که آن را هم‌تراز با کار اباعبدالله الحسین(ع) در عاشورا می‌دانید؟

امام سجاد(ع) می‌فرمایند ۲۰ نفر در کل مدینه و مکه پیدا نمی‌کنید که ما اهل بیت را دوست داشته باشند. این سخن حکایت از فضای غریبانه و مظلومانه آن دوران دارد، چرا که به اذعان خود امام سجاد(ع) حتی اگر شرایط خفقان آن زمان هم نبود مردم از لحاظ باطنی با اهل بیت(ع) همدل و همراه نبودند. در چنین شرایطی که در مرکز وحی الهی یعنی شهرهای مکه و مدینه حتی ۲۰ نفر پیدا نمی‌شد که اهل بیت(ع) را دوست داشته باشند، امام سجاد(ع) با سختی و پیچیدگی‌های خاصی در امامت و هدایت امت مواجه بودند، با وجود این، امام سجاد(ع) برای حفظ معارف ناب اسلام از دعا استفاده می‌کنند که عصاره این دعاها در صحیفه سجادیه گردآوری شده است، صحیفه‌ای که حکم گنجینه را دارد و در آن برای تنظیم روابط مختلف انسانی، نقشه راه ارائه شده است که در صورت پیاده شدن، اتفاقات مثبتی را در زندگی‌ ما رقم می‌زند.

آیا کار تربیتی امام سجاد(ع) صرفاً به انشا و آموزش دعاها بود یا ایشان راه‌های دیگری را هم اجرا کردند؟

امام زین العابدین(ع) به جز بیان و آموزش دعاها، به کادرسازی و تربیت نیرو هم اهتمام ویژه داشتند، چنان‌که حدود هزار غلام را خریداری و آن‌ها را تربیت و آزاد کردند. اقدامات امام سجاد(ع) پیش‌نیاز آماده‌سازی دانشگاه فرهنگی امام باقر و امام صادق(ع) بود. اینکه حضرت(ع) غلام بخرند و در خانه، آن‌ها را تحت تربیت قرار دهند و پس از آموزش معارف اسلامی، آزادشان کنند در آن شرایط سخت، کاری بزرگ بود؛ به ویژه آنکه حضرت زین‌العابدین(ع) انتشار معارف اهل‌بیت(ع) از این طریق را مخفیانه و به دور از چشم حاکمیت انجام می‌دادند.

کار دیگری که امام سجاد(ع) انجام دادند، تبیین معارف عاشورا و پیام‌های بلند عاشورا با تحریک عواطف و احساسات و سوق دادن این عواطف به مسیر درست بود. به‌طور مثال حضرت(ع) هرگاه طفلی را می‌دیدند، گریه می‌کردند یا وقتی گوسفندی را قربانی می‌کردند به گریه می‌افتادند و هرگاه ازایشان درباره قیام عاشورا سؤال می‌کردند، فلسفه آن را توضیح می‌دادند، چرا که امکان برگزاری مجالس روضه‌خوانی وجود نداشت. در واقع حضرت سجاد(ع) با اقامه یاد عاشورا و اشک و گریه دائمی، جامعه را متوجه عظمت و دردناکی واقعه عاشورا کردند. ‌ایشان بهترین گریه‌کنندگان بر مصائب حسینی بودند و گریه را سلاح روشنگری و بصیرت‌افزایی قرار دادند.

آیا دعا در لسان امام سجاد(ع) صرف خواستن و طلب حاجت از خدا بود یا حضرت(ع) از دعا به عنوان یک نقشه راه و مهندسی فرهنگی استفاده می‌کردند؟

اهل بیت(ع) معارف عالم هستی را در قالب دعا مطرح کرده و آن‌ها را تجلی می‌بخشند؛ دعاهایی که در دل آن‌ها آموزه‌های بلند وجود دارد. وقتی امام سجاد(ع) دعاهای گوناگونی از جمله مکارم‌الاخلاق را مطرح می‌کنند، سبک و سیاق دعا و نحوه ارتباط با خدا تبدیل به آموزه‌هایی بلند می‌شود که در بستر تربیتی آن، افرادی مانند ابوحمزه ثمالی پرورش می‌یابند. چه دعای کمیل ‌امیرالمؤمنین(ع)، چه صحیفه سجادیه امام سجاد(ع) و چه دعای عرفه اباعبدالله الحسین(ع) همگی توبه، انابه، مناجات و تضرع حقیقی به درگاه خداوند متعال است و مکتب تربیتی را پیش روی انسان قرار می‌دهد.

به نظر شما کدام یک از آموزه‌های امام سجاد(ع) را می‌توان با بومی‌سازی در سبک زندگی امروزی کاربردی کرد؟

چند حرکت در زمان امام سجاد(ع) شکل گرفت که همراهی و اذن امام راهمراه خود نداشتند و تبعات بسیار سنگینی برای جامعه شیعی و اسلامی در پی داشت. سه قیام پس از واقعه عاشورا در زمان امام سجاد(ع) علیه یزید شکل گرفت که عبارت‌اند از قیام‌های توابین، مختار و قیام مردم مدینه. این سه قیام حدود ۴۰هزار کشته بر جا گذاشت، این در حالی بود که تعداد نفرات لشکر عمرسعد در کربلا ۳۰هزار نفر بود، این بدان معناست که در آن سه قیام درمجموع ۱۰۰ تا ۱۲۰هزار نفر در لشکر کفار حضور داشتند که از میان آن‌ها ۴۰هزار نفر کشته شدند اما این سه قیام هیچ مشکلی را حل نکرد، چرا که نخست، عمل بهنگام و به‌موقع و دوم در معیت امام نبودند. پس این درس را می‌گیریم که اگر حرکت اجتماعی ما در فضای معیت با امام نباشد، نتیجه‌ای ندارد. برای مثال امروز که رهبر جامعه اسلامی بر ازدیاد فرزندآوری و تولید داخلی تأکید دارند، اگر تبعیت نکنیم همان بلایی که در مدینه بر سر مسلمانان آمد، خدای ناکرده در عرصه بین‌المللی بر سر ما خواهد آمد، نظام سلطه بر ما مسلط و ملت ما ضعیف‌تر می‌شود. تمام لحظات زندگی امام سجاد(ع) و سایر ائمه معصومین(ع) با استناد به کتاب انسان ۲۵۰ ساله رهبر معظم انقلاب درس‌های زیادی دارد. در میان صدها درسی که می‌توانیم از سیره امام سجاد(ع) بگیریم، حواسمان به این درس باشد که عمل اجتماعی، گفتمان و حرکت در بعد اجتماعی و حتی فردی ما باید با نگاه به امام جامعه اسلامی و همسو و همراه با ‌ایشان باشد.

خبرنگار: آمنه مستقیمی