«حق‌الناس» مهم‌ترین و پربسامدترین موضوع در دین اسلام است تا جایی که طولانی‌ترین آیه قرآن (سوره بقره آیه ۲۸۲) نیز به همین موضوع اختصاص دارد و امیرالمؤمنین امام علی(ع) نیز می‌فرمایند «خدای متعال رعایت حقوق بندگانش را مقدمه‌ای بر رعایت حقوق خودش قرار داده است.»

اوج تجلیگاه توجه به حق‌الناس در مکتب اسلام و اهل‌بیت(ع) را می‌توان در شب عاشورا مشاهده کرد؛ هنگامی که امام حسین (ع) شرط پیکار با ظلم و همراهی با خود را بدهکار نبودن گذاشت و بیعت خود را از افرادی که حقی بر گردن دارند برداشت چراکه پرداخت حق مردم را مقدم بر حضور در جهاد با طاغوت می‌دانستند.تامل در  همین رویداد مهم و درس‌آموز از واقعه کربلا سبب شد تا به موضوع مهم «حق‌الناس» بپردازیم.

در  ادامه مشروح بخش بیست‌وهشتم با موضوع «مراتب حق مردم؛ حق تکریم و خوش‌رفتاری»از کتاب «حق‌الناس، ارتباط متقابل حقوق مردم و اخلاق اسلامی»، نوشته آیت‌الله‌العظمی مظاهری را می‌خوانید.

ادای حق مردم وابسته به شناخت آن است. در واقع گام اول در حق‌الناس شناخت و مطالعه نظری است. این شناخت ضرورت دارد، اما کافی نیست و بلافاصله پس از آن باید گام بعدی برداشته شود. گام بعدی، ورود به ورطه عمل در حق‌الناس است که اهمیت آن بسیار بیشتر از گام اول است.

امیرالمؤمنین علی(ع) می‌فرمایند؛ «فَالْحَقِّ أَوْسَعُ الْأَشْیَاءِ فِی التَّوَاصْفِ وَأَضْیَقُهَا فی التناصُفِ؛ طبق فرمایش نورانی آن امام بزرگوار، حق در بیان و گفت‌وگو، وسیع‌ترین و گسترده‌ترین اشیاء است و در عمل یا در انصاف دادن تنگ‌ترین، پیچیده‌ترین و سخت‌ترین میدان را به خود اختصاص می‌دهد.

پس از پی بردن به تقسیمات حق‌الناس، که به نوعی شناخت نظری حق‌الناس است، اکنون نوبت اطلاع از مراتب حق مردم می‌رسد. درک صحیح مراتب حق‌الناس در ورود انسان به ورطه عملی این مبحث، تأثیر کاربردی دارد و سبب تسهیل پیمودن راه پر پیچ و خم عمل به حق‌الناس خواهد شد.

حقوقی که مردم نسبت به یکدیگر دارند، مراتبی دارد؛ این مراتب از حق سلام، تکریم و احترام آغاز می‌شود، پس از آن حق خدمت و کمک است که خلق‌الله نسبت به هم دارند. مرتبه بعدی، حق دفاع و نجات یکدیگر است و در نهایت، حق منع آزار یا حق ظلم ندیدن و ستم نکشیدن مردم از همدیگر، قابل بررسی است. مراتب حق مردم در روایات اهل بیت(ع) به خوبی تبیین شده است. در برخی روایات، شش حق، در برخی هفت حق و در برخی حتی تا سی حق برای مردم شمرده شده که رعایت آن لازم است. روایات مزبور، بدون دسته‌بندی خاصی، مراتب حق‌الناس را در بر می‌گیرد.

در این بخش ضمن تشریح مراتب حق مردم، برخی از روایات حاوی این حقوق نیز تبیین می‌شود.

مرتبه اول: حق تکریم و خوش‌رفتاری

اولین حق مردم نسبت به همدیگر و به تعبیری راحت‌ترین حق، حق تکریم و احترام متقابل، محبت، رحمت و مهربانی است. امام صادق(ع) می‌فرمایند؛ «أَنْ یُسَلَّمَ عَلَیْهِ إِذَا لَقِیَهُ وَ یَعُودَهُ إِذَا مَرِضَ و ینصح لَهُ إِذا غاب و یُسَمَّتَهُ إِذَا عَطَسَ وَیُجِیبَهُ إِذَا دَعَاهُ وَیَتْبَعَهُ إِذا مات».

حق مسلمان به برادر مسلمانش این است که؛ هرگاه با او روبرو شد، سلام کند؛ هنگام بیماری او را عیادت کند؛ در غیابش خیرخواه او باشد، وقتی عطسه کرد، برایش رحمت بطلبد؛ دعوتش را اجابت کند و بعد از وفات، جنازه وی را تشییع کند. در روایت دیگری، امیرالمؤمنین(ع) از قول پیامبر اکرم(ص)، بر رعایت همین حقوق به عنوان حق برادر مسلمان تأکید می‌کنند، ولی افزون بر آن، رعایت حق دیگری را نیز لازم می‌دانند. می‌فرمایند؛ «یحِبُّ لَهُ مَا یُحِبُّ لِنَفْسِهِ، ویکره له ما یکره لنفسه»، یعنی حق برادر مسلمان آن است که آنچه انسان برای خودش دوست دارد، برای او نیز دوست داشته باشد و آنچه برای خودش نمی‌پسندد، برای او نیز نپسندد.

انسان می‌تواند با خلق نیکو، رفتار شایسته، برخورد مناسب، خوش‌رویی و یا مهربانی، دیگران را شاد و خوشحال سازد، شاد کردن دل مردم در تعالیم دینی ارزش بسیار زیادی دارد. امام باقر(ع) می‌فرمایند: «تَبَسُّمُ الرَّجُلِ فِی وَجْهِ أَخِیهِ حَسَنَةٌ وَ صَرْفُ الْقَذْی عَنْهُ حَسَنَةٌ وَ مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَیْءٍ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ مِنْ إِذْ خَالِ السُّرُورِ عَلَی الْمُؤْمِنِ»، طبق فرمایش ایشان، لبخند زدن در صورت دیگران و زدودن خاشاک از چهره مردم و به تعبیری برطرف کردن ناراحتی از آنان، حسنه است. مهم‌تر اینکه، آن حضرت می‌فرمایند: خداوند به چیزی محبوب‌تر از شاد کردن دل مؤمن، عبادت نشده است.

اساساً سخن گفتن با زبان نرم و با مهربانی و نیز تقید به سلام و احترام به شخصیت دیگران موجب ازدیاد مهر و محبت می‌شود.

امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند؛ زبان خود را به کلام نرم و لین و به سلام کردن عادت دهید که موجب افزایش دوستان می‌شود و از دشمنان و بدخواهان می‌کاهد، عَوِّدْ لِسانَکَ لینَ الْکَلامِ وَ بَذْلَ السَّلامِ، یَکْثُرْ مُحِبّوکَ وَ یَقِلَّ مُبْغِضوکَ». 

از بارزترین مصداق‌ها، برای تکریم و خوش‌رفتاری، به کارگیری فضایل اخلاقی در تعامل و معاشرت با مردم است. مراعات صداقت، وفای به عهد و امانتداری، علاوه بر وجوب شرعی، از نظر تعالیم دینی اهمیت فراوانی دارد. اهل بیت(ع) در روایات متعددی، صفاتی همچون صداقت و امانتداری را از علامات اهل دین برشمرده و فرموده‌اند: مسلمان واقعی با دو صفت «صداقت» و «امانتداری» شناخته می‌شود.

رسول خدا(ص) در روایتی می‌فرمایند؛ «لِلْمُسْلِمِ عَلَی أَخِیهِ ثَلَاثُونَ حَقًّا لَا بَرَاءَةَ لَهُ مِنْهَا إِلَّا بِالْأَدَاءِ أَوِ الْعَفُو». مسلمان بر برادر مسلمان خویش، سی حق دارد که آن حقوق از عهده او برداشته نمی‌شود، مگر اینکه ادا کند یا صاحب حق از حقش بگذرد. سپس آن سی حق را یکی پس از دیگری برشمرده‌اند.

برخی از آن حقوق که به مرتبه تکریم و خوش‌رفتاری مربوط می‌شود، عبارتند از؛ «عفو و بخشش خطاها و لغزش‌ها»، «عطوفت و مهربانی در ناراحتی‌ها و گرفتاری‌های»، «حفظ اسرار»، «کتمان و جبران عیوب و نواقص»، «پذیرش عذر»، «نصیحت و خیرخواهی»، «حفظ دوستی»، «وفای به عهد و پیمان»، «پذیرفتن هدیه»، «پاسخ نیکو به لطف و عطا»، «سپاس از احسان و نیکی»، «طلب سلامتی»، «پاسخ سلام» و «رعایت انصاف»؛ به این معنا که آنچه از نیکی‌ها برای خود می‌خواهد، برای برادر مسلمانش نیز بخواهد و آنچه از بدی‌ها برای خویش نمی‌پسندد، برای او نیز نپسندد. 

سپس آن حضرت فرموده‌اند: هر یک از شما اگر چیزی از حقوق برادرش را به جا نیاورد، صا حب حق در قیامت از او مطالبه می‌کند و به نفع یا ضرر او حکم خواهد شد.