امروز به روایتی سالروز شهادت کریم آل‌طه، حضرت امام حسن مجتبی(ع) است. امامی که طبق بیان پیامبر خدا(ص) از بهترین مردان روی زمین بود و آن حضرت بارها با اشاره به امام حسن(ع) فرمود: «خدایا! من او را دوست دارم، تو نیز دوستش بدار و دوستدارانش را هم دوست بدار».

آن حضرت مظهر حلم، سخاوت، صبر، شجاعت، تقوا و عبودیت بود و درباره کرامت، بردباری، ایثار، انفاق، عبادت و... ایشان به صورت مکرر مطالبی ارزشمند بیان شده است. آنچه پیش روی شماست بخشی از گفت‌وگوی ما با خطیب توانمند حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر ناصر رفیعی است با محوریت دیدگاه‌های قرآنی سبط اکبر پیامبر گرامی اسلام، امام حسن مجتبی(ع) و درس‌هایی که از آن می‌توان برای جامعه امروز گرفت.

مهم‌ترین ویژگی‌های اخلاقی امام حسن مجتبی(ع)

دکتر رفیعی در ابتدا با اشاره به معجم‌های طبرانی و روایت‌هایی که در آن وارد شده، می‌گوید: طبرانی در روایتی از انس بن مالک نقل می‌کند رسول الله(ص) درباره‏ امام حسن(ع) به من فرمود: «ای انس! حسن فرزند و میوه‏ دل من است، اگر کسی او را اذیت کند، من را اذیت کرده و هر کس من را بیازارد، خدا را اذیت کرده است». در روایتی که مرحوم مجلسی در جلد 43 بحار آورده، امام صادق(ع) از قول پدرشان امام باقر(ع) نقل کردند حضرت فرمود: «امام حسن(ع) عابدترین، زاهدترین، برگزیده‌ترین و بافضیلت‌ترین انسان زمان خود بود. آن حضرت هر گاه حج می‌رفت پیاده و گاه با پای برهنه می‌رفت، هر گاه سخن از مرگ به میان می‌آمد می‌گریست، هر گاه سخن از قبر به میان می‌آمد می‌گریست، هر گاه سخن از قیامت و رستاخیز به میان می‌آمد می‌گریست، هر گاه از گذشتن بر صراط یاد می‌شد می‌گریست، هر گاه از حاضر شدن در دادگاه عدل الهی سخن به میان می‌آمد چنان صیحه‌ای می‌زد که بر اثر آن از هوش می‌رفت، هر گاه به نماز می‌ایستاد بدنش در پیشگاه پروردگار عزوجل می‌لرزید».

ایشان با نگاه به زندگی قرآنی امام حسن(ع) بیان می‌کند: بین آن حضرت و قرآن، ارتباط تنگاتنگ و محکمی وجود داشت و شأن نزول چندین آیه قرآن، امام حسن(ع) است. ایشان مظهر آیه تطهیر است. امام حسن(ع) یکی از مصادق آیه 33 سوره احزاب و از خمسه طیبه‌ای است که اراده خدا بر آن قرار گرفته تا از هر گونه پلیدی دور شود. بر اساس منابع روایی بسیار آیه مباهله درباره امام علی(ع)، حضرت فاطمه(س)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) نازل شده است. ایشان یکی از مصادیق سوره هل اتی نیز هستند. حضرت آیت‌الله صافی گلپایگانی(ره) در مورد فضائل امام حسن(ع) قصیده‌ای عمیق سروده‌ و می‌فرماید: «آن ‌که پس از شاه ولایت علی، مقصد و مقصود ز دو «إنمّا»ست/ آیه تطهیر و فمن حاجّک، سوره‌ای از منقبتش هل أتی ست/ عالم تفسیر و بطون کتاب/ گواه آن کریمه قل کفی‌ست/عارف اسماء و صفات خدا، وارث علم نبی مصطفی‌ست...».

امام حسن(ع) و نقش سوق‌دهندگی و رهبری قرآن

این استاد حوزه و دانشگاه تصریح می‌کند: تمام اهل ‏بیت(ع) قرآن کریم را محور و معیار فهم دین معرفی و سفارش کرده‌اند در تمام مسائل به این کتاب خدا مراجعه شود. حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) در این مورد می‌فرماید: از قرآن بخواهید تا سخن گوید، جامعه شما هر نیاز و مشکلی داشته باشد، مشکل‌گشا قرآن است اما خود قرآن سخن نگفته و اهل بیت(ع) باید بگویند که چگونه می‏توان معارف مورد نیاز جامعه را از قرآن استخراج و استنباط کرد. در روایت دیگری مرحوم کلینی از امام باقر(ع) در کافی نقل کرده است که حضرت می‌فرماید: «هر چه گفتم، بپرسید که شما این را از کجای قرآن می‏گویید؟» این روایت، مسئله را روشن‏تر می‏کند که معارف اهل بیت(ع) همه ریشه در قرآن دارند و اگر بخواهیم نیازهای جامعه را از قرآن استخراج کنیم، حتماً باید به اهل بیت(ع) رجوع کنیم.

دکتر رفیعی ادامه می‌دهد: امام مجتبی(ع) در حدیثی بسیار مهم درباره اهمیت قرآن می‌گوید: «قرآن در روز قیامت به صورت رهبر و امام ظهور یافته و مردم را به دو دسته تقسیم می‌کند؛ آنانی که به قرآن عمل کرده، حلال و حرام آن را همان گونه که هست به جا آورده‌اند و متشابه آن را با قلب پذیرا شده‌اند، قرآن این افراد را به سوی بهشت جاویدان هدایت می‌کند. دیگر آنانی که حدود و قوانینش را ضایع کردند و محرماتش را حلال شمرده و به آن تعدی کردند، قرآن آن‌ها را به سوی آتش روانه می‌سازد». قرآن در روز قیامت راهبر است و آن‌ها که حلال قرآن را، حلال و حرام آن را حرام گرفته‌اند به بهشت رهنمون کرده و مردمی که حدود و احکامش را ضایع کرده و حرام‌هایش را روا شمرده‌اند، به آتش می‌اندازد. بر اساس این روایت قرآن یا سائق و سوق‌دهنده است یا قائد و رهبری‌کننده. اگر عده‌ای قرآن را امام و پیشوای خود قرار دادند و خویش را امت آن دانستند، آنان را به بهشت می‌رساند ولی اگر آن را پشت سر گذاشتند خود را رهبر و امام قرآن قرار دادند و آن را طبق هوای خود تفسیر کردند قرآن از پشت سر آن‌ها را به جهنم سوق می‌دهد. مصادیق رعایت حلال و حرام در قرآن روشن است. زکات، امر به معروف، نهی از منکر، ترک نگاه به نامحرم، ترک ربا، ترک کم‌فروشی و... از مصادیق رعایت حلال است که قرآن قائد فرد می‌شود.

راه‌حل‌های قرآنی مشکلات اجتماعی در سیره حسنی

این خطیب دینی تشریح می‌کند: روایت متعددی از امام مجتبی(ع) داریم که ایشان با استناد به آیات قرآن کریم پاسخ مردم را داده و ایشان را هدایت می‌کند. همچنان که خداوند در قرآن به تدبر اشاره کرده و فرموده است: «أَفَلا یَتَدَبَّرُونَ ٱلقُرَآن». این کتاب در صورتی هدایتگر و تربیت‌کننده است که آن را فهمیده و بتوان به آن استناد کرد. در زندگی امام حسن(ع) داستان‌هایی از هدایت و تربیت بر اساس کلام خدا داریم که باید از آن آموزه‌ها برای زندگی امروز خود درس بگیریم؛ چرا که بخش زیادی از ضرب‌المثل‌هایی که از آن استفاده می‌کنیم بر خلاف قرآن است. به طور نمونه در مثل‌ها داریم که «جواب سنگ کلوخ است» اما در آیه 96 سوره مؤمنون خداوند می‌فرماید: «بدی را از راهی که بهتر است دفع کن و پاسخ بدی را به نیکی ده، ما به آنچه آن‌ها توصیف می‌کنند آگاه‌تریم». یا مثل دیگر «دیگی که برای من نجوشد...» که در آیات قرآن توصیه به انفاق شده است. «ینفقون أموالهم فی سبیل الله» یا «أنفِقوا ممّا رزقناکم». یا کسی که گمان بد دارد می‌توان به آیه 12 سوره حجرات اشاره کرد و به او گفت: «إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ». از این فرصت استفاده کرده و به خوانندگان شما توصیه می‌کنم به جای ضرب‌المثل‌های اشتباه در برخوردهای اجتماعی از کلام خدا استفاده کنند. در پاسخ استهزا و مسخره کردن، در آیه 11 سوره حجرات آمده است «لایَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ» یا در پاسخ به کم‌فروشی، آیه یک سوره مطففین آمده است. در همین راستا توصیه به حفظ موضوعی قرآن است. البته حفظ ترتیبی هم خوب است اما حفظ موضوغی مؤثرتر است. امام حسن مجتبی(ع) نیز از این طریق به هدایت و تربیت مردم می‌پرداخت. به طور نمونه آمده است آن حضرت لباس زیبایی پوشید و به مسجد وارد شد. کسی به او اعتراض کرد و حضرت بر اساس آیه 32 سوره اعراف بیان کرد: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِه».

دکتر رفیعی به نمونه‌های دیگری از اثر قرآن کریم در سیره رفتاری حضرت اشاره کرده و یادآور می‌شود: امام مجتبی(ع) روز عید فطر که عید عبادت است، عده‌ای را دید که با هم شوخی‌های نامناسبی کرده و سرگرم بازی‌های بیهوده بودند. امام حسن(ع) از آن‌ها پرسید قرآن بلد هستید؟ حضرت آیه 71 سوره مریم را خواند و فرمود: «هیچ کسی از شما نیست مگر وارد جهنم می‌شود». همه وارد جهنم می‌شوید البته مفسران این سخن را نزدیک به جهنم تعبیر کرده‌اند و به ادامه آیه اشاره فرمود: «ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوْا پس نجات دهیم آنان را که پرهیز کردند از شرک و معاصی». یعنی خداوند انسان‌های باتقوا و باحیا را نجات می‌دهد و شما که قرآن بلد هستید، کارهای بیهوده انجام ندهید. آن حضرت با یک آیه مردم را اصلاح می‌کرد. در روایت دیگری از امام مجتبی(ع) داریم که فردی نزد ایشان شرفیاب شد و از قحطی و خشکسالی شکوه کرد، حضرت فرمودند: استغفار کن. مرد دیگری آمد و از تهیدستی نالید. حضرت فرمودند: استغفار کن. شخص سومی آمد و عرض کرد دعا بفرمایید تا خداوند فرزندی روزی‌ام کند، حضرت فرمودند: استغفار کن. به حضرت عرض کردند چطور برای همه خواسته‌ها یک نسخه استغفار دادید؟ امام حسن(ع) فرمود: این سخن را از آیه 11 سوره نوح گفتم که خداوند فرموده است استغفار کنید برای پروردگار خویش که او غفار و آمرزنده است تا بر شما از آسمان باران پی در پی فرستد، درمان خشکسالی؛ شما را با اموال و فرزندان فراوان کمک کند، درمان فقر و بی‌فرزندی؛ و باغ‌های سرسبز و نهرهای جاری در اختیارتان قرار دهد درمان قحطی. امام مجتبی(ع) مظهر فهم قرآن است و هر چند روایت‌های تفسیری اندکی از ایشان به ما رسیده اما همین میزان هم از افتخارات ما و درس‌هایی است که می‌توانیم برای سعادت جامعه از آن بهره ببریم.