نشست «تحول الهیات زیارت در ایران و ایتالیا» به همت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و با همکاری رایزنی ایران در ایتالیا برگزار شد.
در ابتدای این نشست رمضانعلی ایزانلو، پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، با موضوع «مقایسه زیارت در دو فضای مقدس؛ واتیکان و حرم امام رضا(ع)» سخنرانی کرد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانیم؛
زیارت میان همه ادیان امر مشترکی است و به خاطر اهمیتی که دارد می‌توان از ابعاد مختلف آن را بررسی و مورد پژوهش قرار داد. پیمایش‌هایی که در جامعه انجام شده نشان می‌دهد تقید به نماز و روزه در سالیان اخیر در میان مردم کاهش داشته ولی تقید به برخی آیین‌ها مثل آیین زیارت افزایش پیدا کرده یعنی درصد تقید و اهمیت زیارت افزایش چشمگیر داشته است. این نشان می‌دهد در ایران و خیلی کشورها استقبال از زیارت رو به گسترش و توسعه است. مطالعاتی که در غرب درباره زیارت صورت گرفته نیز گسترده و عمیق و نشان‌دهنده اهمیت زیارت است.
اگر نگاهی به اسناد راهبردی دو مجموعه واتیکان و حرم امام رضا(ع) بیندازیم، در سیاست‌های کلان آستان قدس سه ماموریت ویژه تعریف شده که عبارت است از ترویج معارف رضوی، زیارت و وقف و نذر. در این سند پیش‌بینی شده که در یک افق دهه ساله به مرجعیت در حوزه زیارت در جهان برسیم. در اسناد شورای واتیکان هم به جایگاه زیارت اشاره شده ولی زیارت در واتیکان اولویت دوم است و فعالیت‌های تبشیری و تبلیغی اولویت اول محسوب می‌شود و بر این مورد تاکید می‌کنند.
فرق اساسی زیارت در تشیع و آیین مسیحیت
ما زیارت را در خدمت نشر تعالیم دینی گرفتیم که می‌توان به عنوان بستری برای تعالیم بشری و دینی از آن استفاده کرد، در عین حال فرق اساسی زیارت در این دو نهاد مقدس این است که فلسفه وجودی واتیکان به جایگاه پاپ به عنوان جانشین پطرس برمی‌گردد. به همین دلیل یکی از جذابیت‌های واتیکان جایگاه خود پاپ است. همچنین نماد وحدت میان مسیحیان محسوب می‌شود. بنابراین زیارت در مسیحیت فقط یک بعد ندارد و در کنار آن ابعاد هنری و معنویت مطرح است ولی در حرم امام رضا(ع) بیشتر جنبه زیارت مطرح و زیارت هدف اصلی است.
بنابراین ما زیارت را از چند جهت می‌توانیم در آیین تشیع و آیین مسیحیت مقایسه کنیم؛ یکی از نگاه هنر و معماری است، یکی از نظر ساختارهای تشکیلاتی و یکی هم مطالعات مشترک پیرامون تاثیرها و پیامدهای زیارت. بر این اساس درباره تجربه معنوی زیارت در هر دو مکان می‌شود کار مطالعاتی انجام داد. پیش‌بینی می‌کنم نقاط اشتراک فراوانی میان زائران آستان قدس و زائران کلیسای سن پیترو وجود داشته باشد.
فلسفه زیارت در مسیحیت
در ادامه این نشست گریگوریس نرسسیان، مشاور مذهبی شورای خلیفه‌گری ارامنه، با موضوع «فلسفه زیارت در کلیسای ارتدکس رسول ارمنی» سخنرانی کرد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛
سرزمین ایران برای ما مقدس است چون به جز قدیسین دین اسلام، قدیسین ادیان دیگر هم در ایران عبادتگاه دارند و مدفن بسیاری از پیامبران عهد عتیق است و نیز اشاعه‌دهندگان مسیحیان در میان ارامنه مدفنشان در خاک مقدس ایران قرار دارد. پس ما زیارتگاه‌های زیادی در ایران داریم. بزرگترین زیارتگاه در ایران کلیسای تادئوس مقدس است که در تیر یا مرداد ۵ هزار نفر به ایران می‌آیند تا در این مراسم شرکت کنند.
براساس فلسفه زیارت در مسیحیت، زیارت سفری به سوی خداست که به واسطه حرم‌هایی که در اقصی نقاط دنیا هست انجام می‌شود. با حضور در مکان مقدس، انسان ارتباطی را با خداوند احساس می‌کند. هر مسیحی که می‌خواهد پیوندی با گذشته خودش ایجاد کند و نسل گذشته را به نسل آینده مرتبط کند به این زیارت‌ها می‌رود و در زیارت‌ها با خواندن دعاهای زیارتی و انجام مراسم توبه و اعتکاف فرهنگ زیارت را به نسل دیگر منتقل می‌کند.
به عبارت دیگر زائر سرشار از ایمان و خرد و به نقص و گناه خودش واقف و نیازمند است که عطش روحی خودش را برطرف کند. برای همین به زیارت می‌آید، چون سفری روحانی است که در آن با خدا و اولیای الهی ارتباط برقرار و برکات الهی را دریافت می‌کند. زائر مومن باید با هماهنگی روح و روان با خداوند دیدار کند. حرم جایی است که رابطه صمیمی بین انسان و شفاعت‌کننده مقدس ایجاد می‌شود. زیارت یکی از بهترین اقدامات برای بهبود زندگی فردی و جمعی ارمنیان است.
ضرورت تاسیس رشته دانشگاهی زیارت
در ادامه نشست محمدرضا قائمی‌نیک، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی با موضوع «مطالعات زیارت در ایران و غرب از مسئله تا رشته، تمایزات و تشابهات» برگزار شد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛
مسئله در حال گسترش و دارای اهمیت در ایران این است که مطالعات زیارت از مباحث کلامی و اعتقادی به حوزه مسائل اجتماعی و ساختارها و نهادهای زیارت رسیده است. در دوره معاصر تحولات زیارت به واسطه طرح مسئله‌هایی که جهان جدید برای این آیین دارد شکل گرفته و در حال تجربه شکل جدیدی از زیارت در ایران هستیم. این شکل از زیارت نسبت به گذشته تفاوت زیادی دارد، به عنوان مثال تغییر در نوع سفر. در گذشته زیارت با کاروان و وسایل حمل و نقل تعداد سفر را برای زائر به اندازه انگشتان دو دست نمی‌رساند، ولی امروزه سفرهای متعددی مقدور و ممکن است.
همه این‌ها یک مسئله‌ای برای حوزه زیارت ایجاد کرده که می‌توان ذیل این عنوان به آن توجه کرد «چطور می‌خواهیم با امر معاصر زیارت مواجه شویم و بهترین شکل ممکن را برای تحقق امر زیارت میسر کنیم». این مسئله ناخودآگاه یک مسئله دیگری را مطرح می‌کند و آن مسئله اداره امر زیارت در دوره معاصر است. به این معنا با کلان مسئله زیارت در دوره معاصر مواجهیم که بسیاری عوامل آن برای ما شناخته شده نیست و شاهد کلان توده‌های مردمی در زیارت هستیم. ما باید شناخت دقیقی از حوزه تحولات اجتماعی و میدان تحقق زیارت داشته باشیم تا بهترین شکل زیارت را برای زائر شکل بدهیم. این مسئله شاید در جهان غرب به دلیل تحولات تاریخی که آنها طی کردند تا حدی متفاوت و تا حدی مشابه ما در تجربه ایران و عراق و امثال آن باشد.
در این راستا آموزش یکی از قلمروهایی است که ضرورت آن احساس می‌شود و گزارش بنده ناظر به آن است. در صنعت گردشگری برای آموزش نیروهایی که قرار است در این صنعت فعالیت کنند از هتلداری تا تورگردی رشته‌های مختلفی در دانشگاه وجود دارد ولی در مورد زیارت چنین رشته‌هایی وجود ندارد. در سال‌های اخیر در دانشگاه رضوی تلاش شده است تا رشته‌ای را برای آموزش و پژوهش در حوزه مطالعات زیارت راه‌اندازی کنیم و امیدواریم در حوزه مطالعات اجتماعی در سال آینده دانشجو پذیرفته شود.
ماجرای پاترون‌ها در ایتالیا
در ادامه این نشست سیدمجید امامی، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) و رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی در ایتالیا با عنوان «زیارت به مثابه فرهنگ عامه یا گردشگری رویداد در ایتالیا» سخنرانی کرد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛
می‌خواهم درباره فرهنگ عامه صحبت کنم ولی فرهنگ عامه‌ای که لااقل در مورد ایتالیا نمی‌توانید ریشه این فرهنگ عامه را در امور مذهبی نادیده بگیرید ولو اینکه دعوی سکولاریسم داشته باشید. برای فهم رویدادهای بی‌نظیر و متعدد زیارتی در ایتالیا غیر از واتیکان لازم نیست کلمه زیارت یا زائر را جست‌وجو کنید، هرچند آن هم مهم است. اتفاقا شما باید واژه پاترون را جست‌وجو کنید. پاترون‌ها قدیس‌هایی هستند که در طول تاریخ هزارساله گذشته شفیع، حامی و پناه شهر محسوب می‌شدند و در شهرهای مختلف ایتالیا نظام پاترونی وجود دارد.
این پاترون‌ها در خاطره جمعی شهر حتی اگر الان به معنای جامعه‌شناختی‌اش دیندار نباشد، حضور دارند. پاترون‌ها بخشی از حافظه و هویت شهر و منطقه هستند و وقایع و داستان‌های مختلفی دارند. پاترون‌ها در شهرهای مختلف ایتالیا سیره‌ای داشتند و در جنگی از شهر محافظت، فداکاری و به توسعه صلح کمک کردند و شخصیت‌هایی نماد اخلاق هستند. وقتی شما درباره سلبریتی صحبت می‌کنید شهرتش به واسطه اخلاق نیست، بلکه به خاطر حوادث نفسانی است که در مخاطب برمی‌انگیزاند، ولی پاترون‌ها اخلاق‌پایه هستند. مزار این پاترون‌ها یا سال‌مرگ آنها بستر زیارت و آیین‌وارگی است و هفته‌ای نیست در شهری در ایتالیا آیین یادبود به بهانه پاترونی برگزار نشود.
نظر شما